Ντάνκαν Μπλάκι, Το περιβάλλον σε κρίση, Ποια προοπτική;
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Πολλοί δικαιολογούν την προσήλωσή τους στην οικολογία ισχυριζόμενοι ότι οι Πράσινοι έχουν "υπερβεί" τα όρια του Μαρξισμού. Έτσι, ο Ρούντολφ Μπάρο δηλώνει: "Οι Πράσινοι είναι για το Μαρξ και το Μαρξισμό, ό,τι είναι ο Αϊνστάιν για το Νεύτωνα και τη νευτώνεια φυσική, με λίγα λόγια, ένας ποιοτικός μετασχηματισμός ενός συστήματος αξιόλογου, πλην όμως ξεπερασμένου".
Αυτό υποτιμάει το Μαρξισμό. Στα πρώιμα κείμενα του Μαρξ θα διαβάσει κανείς φλογερές κατηγορίες των αθλιοτήτων που επέβαλλε στους ανθρώπους και το περιβάλλον η βιομηχανική επανάσταση.
Ο Ένγκελς έγραφε το 1844, στο βιβλίο του "Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία", για τη μόλυνση των ποταμών και της ατμόσφαιρας στις πόλεις της Βόρειας Αγγλίας. Παρουσίαζε χρονολογικά μέχρι και τη νοθεία των τροφίμων, που γινόταν τότε, όπως και σήμερα, για τα συμφέροντα του κεφαλαίου. Η ζάχαρη νοθευόταν με τριμμένο ρύζι, ή ακόμα και με σαπούνι για να αυξάνει ο όγκος της. Ανακάτευαν χώμα στο κακάο, τσόφλια από καρύδια στο πιπέρι και στον καπνό έριχναν όλων των ειδών τις αηδιαστικές ουσίες" ώστε να αυξάνουν τα περιθώρια του κέρδους.
Βέβαια, πολλοί Πράσινοι λένε ότι οι Μαρξιστές, ως άτομα, ενδιαφέρονται για το περιβάλλον, αλλά η βάση της θεωρίας των Μαρξ και Ένγκελς το αγνοεί εντελώς. Η σχέση όμως των ανθρώπων με τη φύση δεν είναι καθόλου περιθωριακή για το Μαρξισμό, για την ακρίβεια ήταν η αφετηρία της θεωρίας τους.
Κατά τη δεύτερη άποψη, που εμφανίζεται στο αξιοθρήνητο μπεστ σέλερ το "Τέλος της Φύσης", οι άνθρωποι, και ιδιαίτερα οι φτωχοί άνθρωποι, θεωρούνται οι ίδιοι ως μόλυνση.
Ο Μαρξισμός προσπαθεί να εξηγήσει τον κόσμο με υλιστικούς όρους. Αυτό σημαίνει ότι η δομή των ανθρώπινων κοινωνιών γίνεται κατανοητή μόνο αν λάβουμε υπόψη μας και τις βάσεις τους, τόσο τις υλικές τους βάσεις στο φυσικό κόσμο, όσο και την ιστορική διαδικασία που τις γέννησε.
"Η αρχή ολόκληρης της ανθρώπινης ιστορίας είναι φυσικά η ύπαρξη ζωντανών ανθρώπων", έγραφε ο Μαρξ. "Κατά συνέπεια, το πρώτο γεγονός που πρέπει να διαπιστωθεί είναι η φυσική εμφάνιση αυτών των ατόμων και η συνεπαγόμενη σχέση τους με τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο".
Αυτό όμως που διακρίνει αποκλειστικά τα ανθρώπινα όντα από τα υπόλοιπα φυσικά είδη που εξελίσσονται τυφλά, είναι η αποδεδειγμένη ικανότητά τους να αλλάζουν το περιβάλλον τους και μέσα σ' αυτή τη διαδικασία να αλλάζουν τους εαυτούς τους. Ο βαθμός της συνειδητοποίησης αυτής της διαδικασίας ποικίλλει ανάμεσα στους ανθρώπους που παίρνουν μέρος σ' αυτή.
Αυτός είναι και ο λόγος που ο Μαρξ και ο Ένγκελς έθεσαν τη μελέτη της ανθρώπινης δράσης πάνω στο περιβάλλον, ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ, στο κέντρο της ανάλυσής τους για την ανθρώπινη εξέλιξη και τις ανθρώπινες κοινωνίες.
Στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, η δράση του ανθρώπου πάνω στο περιβάλλον διαμόρφωνε μόνο περιορισμένες σε έκταση τοποθεσίες και τις εκεί οικολογικές ισορροπίες. Οι αρχαιότερες κοινωνίες χρησιμοποιούσαν συνειδητά την άρδευση για να αυξήσουν τις σοδειές τους και, χωρίς να το συνειδητοποιούν, άλλαζαν ολόκληρη την περιοχή. Ο Ένγκελς έγραφε:
"Σε αντίθεση προς τον κυνηγό, ο λύκος δεν κάνει εξαιρέσεις για τα θηλυκά ελάφια που θα του δώσουν τροφή και την επόμενη χρονιά με τα μικρά τους. Οι κατσίκες στην Ελλάδα, που τρώνε τα βλαστάρια των δέντρων και των θάμνων πριν αυτά αναπτυχθούν και καρποφορήσουν, έχουν αφήσει γυμνά τα βουνά της χώρας...
Το ζώο απλά χρησιμοποιεί το περιβάλλον του και φέρνει αλλαγές σ' αυτό μόνο με την παρουσία του. Ο άνθρωπος, αλλάζοντας το περιβάλλον του, το μετατρέπει σε βοηθό για την εξυπηρέτηση των στόχων του, κυριαρχεί πάνω σ' αυτό. Αυτή είναι η τελειωτική, η ουσιώδης διάκριση του ανθρώπου από τα άλλα ζώα και, για μια ακόμα φορά, είναι η εργασία που δημιουργεί αυτή τη διάκριση...
Δεν πρέπει όμως να κολακεύουμε και πολύ τους εαυτούς μας για τις νίκες μας πάνω στη φύση... Όντως, η κάθε μια νίκη αρχικά έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αλλά, εκ των υστέρων, εμφανίζονται απρόβλεπτες συνέπειές της, οι οποίες πολύ συχνά αναιρούν τα θετικά αποτελέσματα. Οι λαοί που κατέστρεψαν τα δάση της Μεσοποταμίας, της Ελλάδας, της Μικράς Ασίας, για να καλλιεργήσουν τα εδάφη αυτά, ποτέ δεν θα μπορούσαν να φανταστούν ότι δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις για τη σημερινή άθλια κατάσταση αυτών των χωρών, μιας και μαζί με τα δάση κατέστρεψαν και τις φυσικές υποδοχές του νερού...
Έτσι κάθε βήμα μας μας θυμίζει ότι με κανένα τρόπο δεν κυριαρχούμε πάνω στη φύση όπως ένας κατακτητής σ' έναν υπόδουλο λαό, σαν να είμαστε κάτι που στέκεται έξω και πάνω από τη φύση. Κάθε βήμα μας μας θυμίζει ότι, σωματικά και πνευματικά, ανήκουμε στη φύση και ότι η υπεροχή μας συνίσταται στο γεγονός ότι διαθέτουμε το πλεονέκτημα, απέναντι σ' όλα τα άλλα ζώα, να μελετάμε τους νόμους της και να τους εφαρμόζουμε σωστά".
Μ' αυτό τον τρόπο οι άνθρωποι δημιούργησαν πλεόνασμα στην παραγωγή από εκεί που δεν υπήρχε ούτε παραγωγή ούτε πλεόνασμα και πάνω σ' αυτή τη βάση έγινε δυνατή η ανάπτυξη της ταξικής κοινωνίας, όπου μια τάξη κυριαρχεί πάνω στις άλλες.
Με αυτή την ανάπτυξη των ταξικών κοινωνιών οι άνθρωποι δεν συγκρούονται πλέον άμεσα με τη φύση. Η ικανότητά τους, όμως, να ελέγχουν το περιβάλλον, αν και μεγάλωσε τρομερά σαν δυναμική, συνάντησε περιορισμούς από τη δομή της κοινωνίας. Ο καπιταλισμός αποτελεί την πληρέστερη έκφραση αυτής της αντίφασης.
Το καπιταλιστικό σύστημα κυριαρχείται από την επιθυμία του κέρδους κι αυτό σημαίνει ότι κάθε καπιταλιστής παράγει εμπορεύματα με κριτήριο όχι τη χρησιμότητά τους, αλλά το αν μπορούν να εξασφαλίσουν ικανοποιητική τιμή και κέρδος. Οι εργάτες αντιμετωπίζουν αυτό το σύστημα ως ξένο και εχθρικό. Δουλεύουν για να παράγουν πράγματα που μπορεί να μην χρειάζονται πραγματικά ή άμεσα. Τα μέσα παραγωγής δεν μπορούν να τα ελέγξουν. Η διαδικασία της παραγωγής συνεπάγεται κινδύνους για την προσωπική τους υγεία.
Η σχέση ανάμεσα στη φύση, την εργασία και τους ανθρώπους, στον καπιταλισμό είναι συγκαλυμμένη. Η παραγωγή στον καπιταλισμό γίνεται χωρίς πρόβλεψη για το μέλλον, γιατί δεν υπάρχει τάξη και κεντρική διεύθυνση. Οι οικολογικές της συνέπειες παραβλέπονται, όπου αυτό είναι δυνατό γιατί έτσι μειώνεται το κόστος και τα κέρδη του κάθε καπιταλιστή ανεβαίνουν, άσχετα αν η κοινωνία ως σύνολο πλήττεται. Ο Ένγκελς είχε επισημάνει το εξής:
"Τι τους ένοιαζε τους Ισπανούς ιδιοκτήτες φυτειών στην Κούβα όταν έκαιγαν τα δάση στις πλαγιές των βουνών και έφτιαχναν από τις στάχτες αρκετό λίπασμα για μια μόνο γενιά πολύ αποδοτικών καφεόδεντρων; Τι τους ένοιαζε που αργότερα οι δυνατές τροπικές βροχές παρέσυραν ολόκληρα τα χέρσα ανώτερα στρώματα του εδάφους κι έτσι έμεινε μόνο γυμνός βράχος;
Σε ότι αφορά και τη φύση και την κοινωνία, ο σημερινός τρόπος παραγωγής φροντίζει αποκλειστικά και μόνο για το άμεσο και απτό κέρδος. Και εκ των υστέρων όλοι εκπλήσσονται που οι πιο έμμεσες συνέπειες πράξεων που στοχεύουν στο κέρδος καταλήγουν στο αντίθετο".
"Είναι σίγουρα αληθινό ότι ο πληθυσμός των παραδοσιακών κοινωνιών παρέμενε σταθερός για αιώνες. Οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες και φρόντιζαν ο ένας τον άλλο. Υπήρχε σταθερότητα και ασφάλεια. Κανείς δεν χρειαζόταν συντάξεις. Όλοι είχαν κάποιον να τους φροντίζει, όλοι είχαν πρόσβαση σε καλλιεργήσιμη γη για την τροφή τους και την εκμεταλλεύονταν σε αρμονία με τη φύση, ώστε αυτή μπορούσε να παράγει ανεξάντλητα... Υπήρχαν πολλά ταμπού σε σχέση με το σεξ που μεταδίδονταν με τη φυσική κουλτούρα και τα οποία επίσης βοηθούσαν στον περιορισμό της πληθυσμιακής αύξησης".
Παραβλέποντας το γεγονός ότι αυτή είναι μια εντελώς παραποιημένη εκδοχή της ιστορίας, αυτού του είδους η επιστροφή στο παρελθόν είναι αδύνατη και καταστροφική. Οι σχέσεις που υπήρχαν κατά το παρελθόν ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση δεν μπορούν να αποκατασταθούν, ακόμα και αν το θέλαμε, γιατί όλες οι πλευρές του φυσικού κόσμου έχουν αλλάξει από την ανθρώπινη δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπων.
Η εξύμνηση της φύσης ως ίσης ή και ανώτερης της συνειδητής ανθρώπινης παρέμβασης είναι γι' αυτό το λόγο αντιδραστική. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς επισήμαιναν ότι οι επικλήσεις στη δύναμή της έρχονται σαν κραυγές αγωνίας αυτών που υποφέρουν στη σημερινή κοινωνία.
Η εξύμνηση της φύσης είναι ελκυστική επειδή ο τρόπος με τον οποίον αντιμετωπίζουμε τον καπιταλισμό οι περισσότεροι, φαινομενικά επιβεβαιώνει ότι όλες οι προηγμένες κοινωνίες θα παρουσιάσουν τα ίδια προβλήματα.
"Όλες οι σημαντικές αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή των ανθρώπων, το αν θα χτιστεί ή όχι ένα εργοστάσιο, το αν κάποιος βρίσκει δουλειά ή απολύεται, οι τιμές των βασικών αγαθών, κ.ά., όλες αυτές οι αποφάσεις παίρνονται από μια μικρή μειοψηφία. Οι περισσότεροι εργάτες δεν έχουν κανένα λόγο πάνω στο τι παράγουν, ή το πώς είναι οργανωμένο το εργοστάσιό τους ή το γραφείο τους, πολύ δε περισσότερο πάνω σε θέματα ευρύτερης οικολογικής σημασίας.
Η τεράστια πλειοψηφία των ανθρώπων σαν κι εμάς πιέζονται πιέζονται από τις ανάγκες τους να παράγουν πράγματα πάνω στα οποία δεν έχουν ποτέ κανέναν έλεγχο. Δεν αποφασίζουμε εμείς για το αν θα φτιάξουμε αμάξια αντί για τρένα, βόμβες αντί για τρακτέρ. Απλά μας διατάζουν έτσι. Στον καπιταλισμό οι εργάτες παράγουν τον πλούτο της κοινωνίας αλλά δεν ελέγχουν κανένα σημαντικό τμήμα του, είναι αλλοτριωμένοι.
Η παραγωγή είναι τυφλή ως προς τις επιθυμίες και τις προσδοκίες της πλειοψηφίας που συμμετέχει σ' αυτή. Καθώς η κινητήρια δύναμης της οικονομίας, η συσσώρευση κέρδους τσαλαπατάει και τις οικολογικές ευαισθησίες των εργατών, αυτοί είναι αλλοτριωμένοι και από το περιβάλλον τους.
Αναπτύσσοντας όμως τις παραγωγικές δυνάμεις, ο καπιταλισμός έχει ανοίξει μπροστά μας και όλες εκείνες τις θαυμάσιες τεχνολογικές δυνατότητες που θα μπορούσαν να αρχίσουν να λύνουν αυτά τα προβλήματα. Ξέρουμε πώς να επαναφέρουμε την ισορροπία στη σύνθεση των στοιχείων του εδάφους. Μπορούμε να ελέγξουμε τα αποθέματα του νερού και τους υδροφόρους ορίζοντες με τρόπους που οι Ισπανοί ιδιοκτήτες των φυτειών του Ένγκελς δεν θα μπορούσαν ούτε καν να ονειρευτούν. Κι όμως, πάντοτε αυτές οι δυνατότητες περιορίζονται από το καπιταλιστικό σύστημα. Οι άνθρωποι ξέρουν εδώ και πολλούς αιώνες ότι οι μονοκαλλιέργειες, αν δεν προστεθούν λιπάσματα, καταστρέφουν τη γονιμότητα της γης. Παρ' όλα αυτά σήμερα, στα τέλη του 20ου αιώνα, αυτές έχουν επιβληθεί στην Αφρική και την Κεντρική Ασία, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες της παγκόσμιας αγοράς.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να εξακολουθήσει να γίνεται το ίδιο. Από την άλλη μεριά, η απάντηση των Πράσινων στον έλεγχο του περιβάλλοντος, η πρόσκληση για "επιστροφή στη φύση", μας καλεί να εγκαταλείψουμε τις τεράστιες τεχνολογικές και επιστημονικές προόδους.
Οι Σοσιαλιστές υποστηρίζουν ότι η καταστροφή του περιβάλλοντος στον καπιταλισμό συμβαίνει όχι γιατί οι άνθρωποι έχουν πολύ μεγάλη δύναμη στα χέρια τους, αλλά γιατί έχουν ελάχιστη. Ο έλεγχος της φύσης από τους ανθρώπους σε προοδευτική κατεύθυνση δεν μπορεί να συμβεί όσο η πρωταρχική φροντίδα της κοινωνίας μας εξακολουθεί να είναι η συσσώρευση κεφαλαίου. Και αυτός είναι ο λόγος που ο Ένγκελς είχε γράψει ότι, "τίποτα δε στιγματίζει περισσότερο τη σύγχρονη αστική ανάπτυξη από το γεγονός ότι δεν έχει ακόμα καταφέρει να ξεφύγει από τις οικονομικές μορφές του ζωικού βασιλείου".
Εξάλλου, το ουτοπικό κάλεσμα για επιστροφή στο παρελθόν είναι απόρριψη της δυνατότητάς μας να προχωρήσουμε στο μέλλον. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς περιέγραψαν μια διαφορετική κοινωνία στην οποία ήταν δυνατό να έχουμε μια βιώσιμη σχέση με τη φύση, στη βάση της ικανοποίησης όλων των ανθρώπινων υλικών και πνευματικών αναγκών:
"Από τη μακριά και οδυνηρή εμπειρία μας από τη συλλογή και ανάλυση των ιστορικών στοιχείων, έχουμε αρχίσει να σχηματίζουμε σιγά σιγά μια καθαρή εικόνα για τα έμμεσα, τα πιο απομονωμένα κοινωνικά αποτελέσματα των παραγωγικών δραστηριοτήτων κι έτσι διαθέτουμε τη δυνατότητα να ελέγχουμε και να ρυθμίζουμε αυτά τα αποτελέσματα.
Ο έλεγχος όμως απαιτεί κάτι περισσότερο από την απλή γνώση. Απαιτεί μια ολοκληρωμένη επανάσταση στον τρόπο παραγωγής που υπάρχει σήμερα και, ταυτόχρονα, μια επανάσταση στο σύνολο της σύγχρονης κοινωνικής τάξης".
Συζητήσεις-εκδηλώσεις: Καπιταλισμός και περιβάλλον - σχέσεις καταστροφής. Λεφτά για τις εργατογειτονιές, όχι για τους τραπεζίτες
Βέβαια, πολλοί Πράσινοι λένε ότι οι Μαρξιστές, ως άτομα, ενδιαφέρονται για το περιβάλλον, αλλά η βάση της θεωρίας των Μαρξ και Ένγκελς το αγνοεί εντελώς. Η σχέση όμως των ανθρώπων με τη φύση δεν είναι καθόλου περιθωριακή για το Μαρξισμό, για την ακρίβεια ήταν η αφετηρία της θεωρίας τους.
Μαρξισμός και φύση
Οι οικολόγοι προσπαθούν να συνθέσουν θεωρίες που είτε παρουσιάζουν το σύνολο του πλανήτη να συμπεριφέρεται σαν ενιαίος οργανισμός με κοινό "στόχο", είτε διαγράφουν το ανθρώπινο γένος συνολικά από τη φύση. Και οι δύο αυτές απόψεις οδηγούν στο μυστικισμό και σε εξαιρετικά απαισιόδοξα συμπεράσματα. Μια ιδέα από την πρώτη άποψη μπορεί να πάρει κανείς διαβάζοντας το βιβλίο του Τζέιμς Λάβλοκ "Γαία" στο οποίο οι άνθρωποι παρουσιάζονται παραιτημένοι από κάθε συνειδητή προσπάθεια να αλλάξουν το περιβάλλον.Κατά τη δεύτερη άποψη, που εμφανίζεται στο αξιοθρήνητο μπεστ σέλερ το "Τέλος της Φύσης", οι άνθρωποι, και ιδιαίτερα οι φτωχοί άνθρωποι, θεωρούνται οι ίδιοι ως μόλυνση.
Ο Μαρξισμός προσπαθεί να εξηγήσει τον κόσμο με υλιστικούς όρους. Αυτό σημαίνει ότι η δομή των ανθρώπινων κοινωνιών γίνεται κατανοητή μόνο αν λάβουμε υπόψη μας και τις βάσεις τους, τόσο τις υλικές τους βάσεις στο φυσικό κόσμο, όσο και την ιστορική διαδικασία που τις γέννησε.
"Η αρχή ολόκληρης της ανθρώπινης ιστορίας είναι φυσικά η ύπαρξη ζωντανών ανθρώπων", έγραφε ο Μαρξ. "Κατά συνέπεια, το πρώτο γεγονός που πρέπει να διαπιστωθεί είναι η φυσική εμφάνιση αυτών των ατόμων και η συνεπαγόμενη σχέση τους με τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο".
Αυτό όμως που διακρίνει αποκλειστικά τα ανθρώπινα όντα από τα υπόλοιπα φυσικά είδη που εξελίσσονται τυφλά, είναι η αποδεδειγμένη ικανότητά τους να αλλάζουν το περιβάλλον τους και μέσα σ' αυτή τη διαδικασία να αλλάζουν τους εαυτούς τους. Ο βαθμός της συνειδητοποίησης αυτής της διαδικασίας ποικίλλει ανάμεσα στους ανθρώπους που παίρνουν μέρος σ' αυτή.
Αυτός είναι και ο λόγος που ο Μαρξ και ο Ένγκελς έθεσαν τη μελέτη της ανθρώπινης δράσης πάνω στο περιβάλλον, ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ, στο κέντρο της ανάλυσής τους για την ανθρώπινη εξέλιξη και τις ανθρώπινες κοινωνίες.
Στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, η δράση του ανθρώπου πάνω στο περιβάλλον διαμόρφωνε μόνο περιορισμένες σε έκταση τοποθεσίες και τις εκεί οικολογικές ισορροπίες. Οι αρχαιότερες κοινωνίες χρησιμοποιούσαν συνειδητά την άρδευση για να αυξήσουν τις σοδειές τους και, χωρίς να το συνειδητοποιούν, άλλαζαν ολόκληρη την περιοχή. Ο Ένγκελς έγραφε:
"Σε αντίθεση προς τον κυνηγό, ο λύκος δεν κάνει εξαιρέσεις για τα θηλυκά ελάφια που θα του δώσουν τροφή και την επόμενη χρονιά με τα μικρά τους. Οι κατσίκες στην Ελλάδα, που τρώνε τα βλαστάρια των δέντρων και των θάμνων πριν αυτά αναπτυχθούν και καρποφορήσουν, έχουν αφήσει γυμνά τα βουνά της χώρας...
Το ζώο απλά χρησιμοποιεί το περιβάλλον του και φέρνει αλλαγές σ' αυτό μόνο με την παρουσία του. Ο άνθρωπος, αλλάζοντας το περιβάλλον του, το μετατρέπει σε βοηθό για την εξυπηρέτηση των στόχων του, κυριαρχεί πάνω σ' αυτό. Αυτή είναι η τελειωτική, η ουσιώδης διάκριση του ανθρώπου από τα άλλα ζώα και, για μια ακόμα φορά, είναι η εργασία που δημιουργεί αυτή τη διάκριση...
Δεν πρέπει όμως να κολακεύουμε και πολύ τους εαυτούς μας για τις νίκες μας πάνω στη φύση... Όντως, η κάθε μια νίκη αρχικά έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αλλά, εκ των υστέρων, εμφανίζονται απρόβλεπτες συνέπειές της, οι οποίες πολύ συχνά αναιρούν τα θετικά αποτελέσματα. Οι λαοί που κατέστρεψαν τα δάση της Μεσοποταμίας, της Ελλάδας, της Μικράς Ασίας, για να καλλιεργήσουν τα εδάφη αυτά, ποτέ δεν θα μπορούσαν να φανταστούν ότι δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις για τη σημερινή άθλια κατάσταση αυτών των χωρών, μιας και μαζί με τα δάση κατέστρεψαν και τις φυσικές υποδοχές του νερού...
Έτσι κάθε βήμα μας μας θυμίζει ότι με κανένα τρόπο δεν κυριαρχούμε πάνω στη φύση όπως ένας κατακτητής σ' έναν υπόδουλο λαό, σαν να είμαστε κάτι που στέκεται έξω και πάνω από τη φύση. Κάθε βήμα μας μας θυμίζει ότι, σωματικά και πνευματικά, ανήκουμε στη φύση και ότι η υπεροχή μας συνίσταται στο γεγονός ότι διαθέτουμε το πλεονέκτημα, απέναντι σ' όλα τα άλλα ζώα, να μελετάμε τους νόμους της και να τους εφαρμόζουμε σωστά".
Μ' αυτό τον τρόπο οι άνθρωποι δημιούργησαν πλεόνασμα στην παραγωγή από εκεί που δεν υπήρχε ούτε παραγωγή ούτε πλεόνασμα και πάνω σ' αυτή τη βάση έγινε δυνατή η ανάπτυξη της ταξικής κοινωνίας, όπου μια τάξη κυριαρχεί πάνω στις άλλες.
Με αυτή την ανάπτυξη των ταξικών κοινωνιών οι άνθρωποι δεν συγκρούονται πλέον άμεσα με τη φύση. Η ικανότητά τους, όμως, να ελέγχουν το περιβάλλον, αν και μεγάλωσε τρομερά σαν δυναμική, συνάντησε περιορισμούς από τη δομή της κοινωνίας. Ο καπιταλισμός αποτελεί την πληρέστερη έκφραση αυτής της αντίφασης.
Το καπιταλιστικό σύστημα κυριαρχείται από την επιθυμία του κέρδους κι αυτό σημαίνει ότι κάθε καπιταλιστής παράγει εμπορεύματα με κριτήριο όχι τη χρησιμότητά τους, αλλά το αν μπορούν να εξασφαλίσουν ικανοποιητική τιμή και κέρδος. Οι εργάτες αντιμετωπίζουν αυτό το σύστημα ως ξένο και εχθρικό. Δουλεύουν για να παράγουν πράγματα που μπορεί να μην χρειάζονται πραγματικά ή άμεσα. Τα μέσα παραγωγής δεν μπορούν να τα ελέγξουν. Η διαδικασία της παραγωγής συνεπάγεται κινδύνους για την προσωπική τους υγεία.
Η σχέση ανάμεσα στη φύση, την εργασία και τους ανθρώπους, στον καπιταλισμό είναι συγκαλυμμένη. Η παραγωγή στον καπιταλισμό γίνεται χωρίς πρόβλεψη για το μέλλον, γιατί δεν υπάρχει τάξη και κεντρική διεύθυνση. Οι οικολογικές της συνέπειες παραβλέπονται, όπου αυτό είναι δυνατό γιατί έτσι μειώνεται το κόστος και τα κέρδη του κάθε καπιταλιστή ανεβαίνουν, άσχετα αν η κοινωνία ως σύνολο πλήττεται. Ο Ένγκελς είχε επισημάνει το εξής:
"Τι τους ένοιαζε τους Ισπανούς ιδιοκτήτες φυτειών στην Κούβα όταν έκαιγαν τα δάση στις πλαγιές των βουνών και έφτιαχναν από τις στάχτες αρκετό λίπασμα για μια μόνο γενιά πολύ αποδοτικών καφεόδεντρων; Τι τους ένοιαζε που αργότερα οι δυνατές τροπικές βροχές παρέσυραν ολόκληρα τα χέρσα ανώτερα στρώματα του εδάφους κι έτσι έμεινε μόνο γυμνός βράχος;
Σε ότι αφορά και τη φύση και την κοινωνία, ο σημερινός τρόπος παραγωγής φροντίζει αποκλειστικά και μόνο για το άμεσο και απτό κέρδος. Και εκ των υστέρων όλοι εκπλήσσονται που οι πιο έμμεσες συνέπειες πράξεων που στοχεύουν στο κέρδος καταλήγουν στο αντίθετο".
Επιστροφή στην ουτοπία;
Αυτοί που ενδιαφέρονται για το περιβάλλον χωρίζονται σε δύο στρατόπεδα. Οι Σοσιαλιστές θέλουν να υπερβούν το συμβιβασμό του καπιταλισμού με τη φύση. Οι περιβαλλοντιστές θέλουν να υποχωρήσουμε απέναντί της, και κάποιοι ανάμεσα τους θέλουν να αποσυρθούμε σε ένα μυθοποιημένο παρελθόν. Ο Ντέιβιντ Άικ μας πληροφορεί:"Είναι σίγουρα αληθινό ότι ο πληθυσμός των παραδοσιακών κοινωνιών παρέμενε σταθερός για αιώνες. Οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες και φρόντιζαν ο ένας τον άλλο. Υπήρχε σταθερότητα και ασφάλεια. Κανείς δεν χρειαζόταν συντάξεις. Όλοι είχαν κάποιον να τους φροντίζει, όλοι είχαν πρόσβαση σε καλλιεργήσιμη γη για την τροφή τους και την εκμεταλλεύονταν σε αρμονία με τη φύση, ώστε αυτή μπορούσε να παράγει ανεξάντλητα... Υπήρχαν πολλά ταμπού σε σχέση με το σεξ που μεταδίδονταν με τη φυσική κουλτούρα και τα οποία επίσης βοηθούσαν στον περιορισμό της πληθυσμιακής αύξησης".
Παραβλέποντας το γεγονός ότι αυτή είναι μια εντελώς παραποιημένη εκδοχή της ιστορίας, αυτού του είδους η επιστροφή στο παρελθόν είναι αδύνατη και καταστροφική. Οι σχέσεις που υπήρχαν κατά το παρελθόν ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση δεν μπορούν να αποκατασταθούν, ακόμα και αν το θέλαμε, γιατί όλες οι πλευρές του φυσικού κόσμου έχουν αλλάξει από την ανθρώπινη δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπων.
Η εξύμνηση της φύσης ως ίσης ή και ανώτερης της συνειδητής ανθρώπινης παρέμβασης είναι γι' αυτό το λόγο αντιδραστική. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς επισήμαιναν ότι οι επικλήσεις στη δύναμή της έρχονται σαν κραυγές αγωνίας αυτών που υποφέρουν στη σημερινή κοινωνία.
Η εξύμνηση της φύσης είναι ελκυστική επειδή ο τρόπος με τον οποίον αντιμετωπίζουμε τον καπιταλισμό οι περισσότεροι, φαινομενικά επιβεβαιώνει ότι όλες οι προηγμένες κοινωνίες θα παρουσιάσουν τα ίδια προβλήματα.
"Όλες οι σημαντικές αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή των ανθρώπων, το αν θα χτιστεί ή όχι ένα εργοστάσιο, το αν κάποιος βρίσκει δουλειά ή απολύεται, οι τιμές των βασικών αγαθών, κ.ά., όλες αυτές οι αποφάσεις παίρνονται από μια μικρή μειοψηφία. Οι περισσότεροι εργάτες δεν έχουν κανένα λόγο πάνω στο τι παράγουν, ή το πώς είναι οργανωμένο το εργοστάσιό τους ή το γραφείο τους, πολύ δε περισσότερο πάνω σε θέματα ευρύτερης οικολογικής σημασίας.
Η τεράστια πλειοψηφία των ανθρώπων σαν κι εμάς πιέζονται πιέζονται από τις ανάγκες τους να παράγουν πράγματα πάνω στα οποία δεν έχουν ποτέ κανέναν έλεγχο. Δεν αποφασίζουμε εμείς για το αν θα φτιάξουμε αμάξια αντί για τρένα, βόμβες αντί για τρακτέρ. Απλά μας διατάζουν έτσι. Στον καπιταλισμό οι εργάτες παράγουν τον πλούτο της κοινωνίας αλλά δεν ελέγχουν κανένα σημαντικό τμήμα του, είναι αλλοτριωμένοι.
Η παραγωγή είναι τυφλή ως προς τις επιθυμίες και τις προσδοκίες της πλειοψηφίας που συμμετέχει σ' αυτή. Καθώς η κινητήρια δύναμης της οικονομίας, η συσσώρευση κέρδους τσαλαπατάει και τις οικολογικές ευαισθησίες των εργατών, αυτοί είναι αλλοτριωμένοι και από το περιβάλλον τους.
Αναπτύσσοντας όμως τις παραγωγικές δυνάμεις, ο καπιταλισμός έχει ανοίξει μπροστά μας και όλες εκείνες τις θαυμάσιες τεχνολογικές δυνατότητες που θα μπορούσαν να αρχίσουν να λύνουν αυτά τα προβλήματα. Ξέρουμε πώς να επαναφέρουμε την ισορροπία στη σύνθεση των στοιχείων του εδάφους. Μπορούμε να ελέγξουμε τα αποθέματα του νερού και τους υδροφόρους ορίζοντες με τρόπους που οι Ισπανοί ιδιοκτήτες των φυτειών του Ένγκελς δεν θα μπορούσαν ούτε καν να ονειρευτούν. Κι όμως, πάντοτε αυτές οι δυνατότητες περιορίζονται από το καπιταλιστικό σύστημα. Οι άνθρωποι ξέρουν εδώ και πολλούς αιώνες ότι οι μονοκαλλιέργειες, αν δεν προστεθούν λιπάσματα, καταστρέφουν τη γονιμότητα της γης. Παρ' όλα αυτά σήμερα, στα τέλη του 20ου αιώνα, αυτές έχουν επιβληθεί στην Αφρική και την Κεντρική Ασία, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες της παγκόσμιας αγοράς.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να εξακολουθήσει να γίνεται το ίδιο. Από την άλλη μεριά, η απάντηση των Πράσινων στον έλεγχο του περιβάλλοντος, η πρόσκληση για "επιστροφή στη φύση", μας καλεί να εγκαταλείψουμε τις τεράστιες τεχνολογικές και επιστημονικές προόδους.
Οι Σοσιαλιστές υποστηρίζουν ότι η καταστροφή του περιβάλλοντος στον καπιταλισμό συμβαίνει όχι γιατί οι άνθρωποι έχουν πολύ μεγάλη δύναμη στα χέρια τους, αλλά γιατί έχουν ελάχιστη. Ο έλεγχος της φύσης από τους ανθρώπους σε προοδευτική κατεύθυνση δεν μπορεί να συμβεί όσο η πρωταρχική φροντίδα της κοινωνίας μας εξακολουθεί να είναι η συσσώρευση κεφαλαίου. Και αυτός είναι ο λόγος που ο Ένγκελς είχε γράψει ότι, "τίποτα δε στιγματίζει περισσότερο τη σύγχρονη αστική ανάπτυξη από το γεγονός ότι δεν έχει ακόμα καταφέρει να ξεφύγει από τις οικονομικές μορφές του ζωικού βασιλείου".
Εξάλλου, το ουτοπικό κάλεσμα για επιστροφή στο παρελθόν είναι απόρριψη της δυνατότητάς μας να προχωρήσουμε στο μέλλον. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς περιέγραψαν μια διαφορετική κοινωνία στην οποία ήταν δυνατό να έχουμε μια βιώσιμη σχέση με τη φύση, στη βάση της ικανοποίησης όλων των ανθρώπινων υλικών και πνευματικών αναγκών:
"Από τη μακριά και οδυνηρή εμπειρία μας από τη συλλογή και ανάλυση των ιστορικών στοιχείων, έχουμε αρχίσει να σχηματίζουμε σιγά σιγά μια καθαρή εικόνα για τα έμμεσα, τα πιο απομονωμένα κοινωνικά αποτελέσματα των παραγωγικών δραστηριοτήτων κι έτσι διαθέτουμε τη δυνατότητα να ελέγχουμε και να ρυθμίζουμε αυτά τα αποτελέσματα.
Ο έλεγχος όμως απαιτεί κάτι περισσότερο από την απλή γνώση. Απαιτεί μια ολοκληρωμένη επανάσταση στον τρόπο παραγωγής που υπάρχει σήμερα και, ταυτόχρονα, μια επανάσταση στο σύνολο της σύγχρονης κοινωνικής τάξης".
Συζητήσεις-εκδηλώσεις: Καπιταλισμός και περιβάλλον - σχέσεις καταστροφής. Λεφτά για τις εργατογειτονιές, όχι για τους τραπεζίτες
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου