150 χρόνια “Κεφάλαιο”

Λέανδρος Mπόλαρης

Στις 14 Σεπτέμβρη του 1867 το έντυπο των γερμανικών εκδοτικών οίκων ανακοίνωνε την κυκλοφορία ενός νέου βιβλίου πολιτικής οικονομίας. O πλήρης τίτλος του ήταν Το Κεφάλαιο – Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας και συγγραφέας του ο Καρλ Μαρξ. Ήταν ο Πρώτος Τόμος (Το προτσές παραγωγής του κεφαλαίου). 

Χρειάστηκαν περισσότερα από δέκα χρόνια συστηματικής μελέτης στη περίφημη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο όπου ζούσε για να ολοκληρωθεί αυτός ο πρώτος τόμος. Ο Μαρξ πέθανε το 1883 και το έργο της έκδοσης των δυο επόμενων τόμων το 1885 και το 1894, μια τιτάνια προσπάθεια, την ανέλαβε ο φίλος και σύντροφός του, ο Φρίντριχ Ένγκελς. 

Ο Πρώτος Τόμος κυκλοφόρησε σε 1.000 αντίτυπα και χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να εξαντληθούν. Παρά τις προσπάθειες του Ένγκελς και άλλων συντρόφων του το Κεφάλαιο αντιμετώπισε ένα «τοίχο σιωπής» στην Γερμανία. Το αντίθετο συνέβη στην Ρωσία. Μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε μόλις ένα χρόνο μετά τη γερμανική έκδοση. Η τσαρική λογοκρισία ενέκρινε την έκδοσή του θεωρώντας ότι η ρωσική κοινωνία δεν έμοιαζε καθόλου με τις κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης. Πούλησε αμέσως 3.000 αντίτυπα. Οι λογοκριτές ποτέ δεν φημίζονταν για την οξυδέρκειά τους. 

Εκατό πενήντα χρόνια μετά, το Κεφάλαιο του Μαρξ εξακολουθεί να εκδίδεται, να διαβάζεται και να προκαλεί συζητήσεις και αντιπαραθέσεις. Με μονότονη συχνότητα οι απολογητές του καπιταλισμού συμπεραίνουν ότι ο Μαρξ είναι ξεπερασμένος, και το έργο του -μαζί με το Κεφάλαιο- ανήκει -στην καλύτερη περίπτωση- στο μουσείο της ανθρώπινης σκέψης. Αυτό έγινε και μετά τον υποτιθέμενο θρίαμβο του καπιταλισμού στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Αλλά όταν το παγκόσμιο σύστημα χτυπήθηκε από μια κρίση που εξακολουθεί να είναι παρούσα δέκα χρόνια μετά, το ενδιαφέρον για τον Μαρξ αναζωπυρώθηκε. 

Επαναστάτης 

Το Κεφάλαιο είναι καρπός μιας εργασίας που κράτησε δεκαετίες και που για τον Μαρξ ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της επαναστατικής του δράσης. Όπως όλοι οι επαναστάτες έτσι κι ο Μαρξ -κι ο Ένγκελς- δεν «γεννήθηκε» επαναστάτης ή πολύ περισσότερο «μαρξιστής». 

Ο Μαρξ ξεκίνησε την πολιτική του διαδρομή εμπνεόμενος από τις ιδέες της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης και στηλίτευε την πρωσική απολυταρχία που στις επόμενες δεκαετίες θα δημιουργούσε το σύγχρονο γερμανικό κράτος. Δυο παράγοντες τον ώθησαν στην κριτική του καπιταλισμού. Ο πρώτος ήταν η μεγάλη αντίφαση ανάμεσα στις υποσχέσεις της Γαλλικής Επανάστασης για «ελευθερία-ισότητα-αδελφότητα» και την πεζή και κυνική πραγματικότητα της νέας αστικής κοινωνίας που αναπτυσσόταν ασυγκράτητα. Ο δεύτερος ήταν τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά ρεύματα και οργανώσεις που αναπτύσσονταν. 

Η εργατική τάξη σαν το υποκείμενο της επαναστατικής ανατροπής του καπιταλισμού, αυτή ήταν η μεγάλη «ανακάλυψη» του νεαρού Μαρξ, μετά την επαφή του με γαλλικές και γερμανικές κομμουνιστικές κινήσεις στο Παρίσι των μέσων της δεκαετίας του 1840. Συγκέντρωναν ήδη στις γραμμές τους χιλιάδες εργάτες και ήταν η πρώτη του εμπειρία από το οργανωμένο εργατικό κίνημα. Τον ίδιο ρόλο έπαιξε και μια απεργία των κλωστοϋφαντουργών στην Σιλεσία. Την ίδια περίοδο ο Ενγκελς ζούσε τη μεγάλη ανάπτυξη του εργατικού κινήματος των Χαρτιστών στη Βρετανία, το λίκνο του παγκόσμιου καπιταλισμού. 

Τα επόμενα χρόνια της ζωής του, μαζί με τον Ένγκελς, θα ανέπτυσσε τις θεωρίες του για τον ιστορικό υλισμό, την οικονομία και τις κρίσεις, την ανάγκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, γράφοντας τα διάσημα βιβλία του. Όμως, η ενασχόληση με τη θεωρία πήγαινε μαζί με την επαναστατική δράση. Από τη δημιουργία της Κομμουνιστικής Ένωσης το 1847 με σύνθημα “εργάτες όλων των χωρών ενωθείτε” και διακήρυξη το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, μέχρι τη Α’ Διεθνή το 1864, και από τις επαναστάσεις του 1848 μέχρι την Παρισινή Κομμούνα το 1871, η πολιτική δραστηριότητα βάδισε χέρι-χέρι με τη διαμόρφωση της θεωρίας.

Καπιταλισμός 

Το Κεφάλαιο δεν είναι μια ανάλυση περιορισμένη στο βρετανικό καπιταλισμό των μέσων του 19ου αιώνα. Αυτό που το διατηρεί επίκαιρο είναι το γεγονός ότι ο Μαρξ δίνει μια συνολική ανάλυση των κοινωνικών σχέσεων στον καπιταλισμό και του τρόπου με τον οποίο αυτές οι σχέσεις γεννάνε το «νόμο κίνησης» του συστήματος. 

Το κάνει από μια συγκεκριμένη ταξική σκοπιά, αυτή της εργατικής τάξης. Ένα από τα πράγματα που θα ξαφνιάσουν την αναγνώστρια και τον αναγνώστη του Κεφάλαιου είναι η διαρκής «παρουσία» της εργατικής τάξης, με δυο τρόπους. Οι σελίδες του Κεφαλαίου είναι γεμάτες από τη φρίκη των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης που είχε επιβάλει ο καπιταλισμός της Βιομηχανικής Επανάστασης. Αλλά και γεμάτες από την πάλη των εργατών, την αντίστασή τους που ασκεί διαρκώς μια αντίρροπη δύναμη στην πίεση των καπιταλιστών να εντείνουν την εκμετάλλευση (για παράδειγμα στο τμήμα για την εργάσιμη μέρα). 

Αυτό δεν κάνει το Κεφάλαιο ένα «εύκολο» βιβλίο. Τα πρώτα τμήματα του Πρώτου Τόμου, όπου ο Μαρξ καταπιάνεται με το εμπόρευμα για να οικοδομήσει τη δικιά του εκδοχή για την «εργασιακή θεωρία της αξίας» μπορεί να μοιάζουν με σπαζοκεφαλιά. Όμως, είναι απαραίτητο βήμα. Η αξία ενός εμπορεύματος δεν καθορίζεται από την προσφορά και την ζήτηση αλλά από τον αναγκαίο χρόνο εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή του με τις μεθόδους παραγωγής και τα εργαλεία που υπάρχουν. Τη «νεκρή εργασία» (πρώτες ύλες, μηχανήματα) και τη «ζωντανή εργασία», δηλαδή τη δουλειά των εργατών. 

Ο Μαρξ βάζει ένα ερώτημα. Αν οι καπιταλιστές πουλάνε τα εμπορεύματά τους πάνω κάτω στην αξία τους τότε πως προκύπτει το κέρδος για την τάξη των καπιταλιστών συνολικά; 

Η ικανότητα για εργασία, η «εργατική δύναμη» γίνεται κι αυτή εμπόρευμα στον καπιταλισμό. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι μόνο η δουλειά των εργατών παράγει νέα αξία. Όμως πόσο «κοστίζει» στον καπιταλιστή αυτό το ιδιόρρυθμο εμπόρευμα; Η απάντηση είναι όσο χρειάζεται στον εργάτη για να αναπαράγει την εργατική του δύναμη, την ικανότητά του για δουλειά. Ένα τμήμα της αξίας που παράγεται πηγαίνει στον εργάτη με τη μορφή του μισθού για να μπορέσει να τραφεί, να στεγαστεί, να διασκεδάσει, και να πάει την επόμενη μέρα στη δουλειά. Το υπόλοιπο, αυτό που ο Μαρξ ονομάζει «υπεραξία» είναι η βάση του κέρδους του καπιταλιστή. 

Άρα η εκμετάλλευση δεν είναι παραφωνία στη λειτουργία ενός συστήματος που υποτίθεται ότι βασίζεται στην ισότιμη ανταλλαγή. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο το σύστημα θα μπορούσε να μεταρρυθμιστεί για να λειτουργεί δίκαια προς όφελος όλων. Όμως, η εκμετάλλευση είναι η καρδιά του συστήματος. 

Το κυνήγι του κέρδους επιβάλλεται πάνω σε όλα τα επιμέρους κεφάλαια μέσα από τον ανταγωνισμό. Ο καπιταλισμός είναι ένα δυναμικό σύστημα που επαναστατικοποιεί διαρκώς τα μέσα παραγωγής και ανταλλαγής, τις μεθόδους εργασίας. Ο κάθε καπιταλιστής πρέπει να αποσπάει ένα όλο και μεγαλύτερο τμήμα αξίας από τους εργάτες «του» αν θέλει να μείνει στο παιχνίδι του ανταγωνισμού με τους άλλους καπιταλιστές. Αν μείνει πίσω χάνεται και καταστρέφεται. Οι καπιταλιστές πρέπει να χρησιμοποιούν ένα μέρος της υπεραξίας για να «συσσωρεύσουν», να αγοράσουν για παράδειγμα καινούργια μηχανήματα που θα παράγουν πιο γρήγορα και πιο φτηνά τα προϊόντα τους. 

Το αποτέλεσμα είναι διπλό και ισχύει σήμερα όσο ίσχυε την εποχή του Μαρξ. 

Συλλογική εργασία

Το σύστημα δημιουργεί μια εργατική τάξη συγκεντρωμένη σε μεγάλους χώρους δουλειάς, που την ενώνει η εκμετάλλευση και η συλλογική εργασία. Μια εργατική τάξη που έχει τη δυνατότητα να παραλύει το σύστημα σταματώντας τη μηχανή που παράγει κέρδος. Το κυνήγι της ανταγωνιστικής συσσώρευσης έχει δημιουργήσει μια κατάσταση όπου σήμερα μια «χούφτα» εργάτες βάζουν σε κίνηση (άρα και μπορούν να τα σταματήσουν) εργοστάσια και μηχανήματα που η αξία τους είναι χιλιάδες φορές μεγαλύτερη από την εποχή του Μαρξ.

Το δεύτερο αποτέλεσμα είναι ότι ο ανταγωνισμός για το κέρδος και η συσσώρευση κεφαλαίου γίνονται η πηγή των κρίσεων που μαστίζουν τον καπιταλισμό. Ο Μαρξ καταπιάνεται πιο λεπτομερειακά με τον ανταγωνισμό και τις κρίσεις του συστήματος στο Δεύτερο και το Τρίτο τόμο του Κεφαλαίου όπου γράφει για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. 

Το Κεφάλαιο είναι λοιπόν το «κλειδί» για την επιστημονική ανάλυση του καπιταλισμού. Την κατανόηση αυτού του καταστροφικού εκμεταλλευτικού συστήματος για να μπορέσουμε να παλέψουμε αποτελεσματικά για την ανατροπή του. Αυτή ήταν άλλωστε η φιλοδοξία του Μαρξ όταν το έγραφε. Έγραφε ότι έλπιζε ότι «θα είναι το πιο τρομερό βλήμα στα κεφάλια των αστών». 

Ο Ενγκελς στον επικήδειο λόγο του στο μνήμα του Μαρξ το 1883 έλεγε: «Ο Μαρξ ήταν πάνω από όλα επαναστάτης. Η πραγματική του αποστολή στη ζωή ήταν να συμβάλλει με διάφορους τρόπους στην ανατροπή της καπιταλιστικής κοινωνίας και των κρατικών θεσμών που αυτή έχει δημιουργήσει, να συμβάλλει στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, που ήταν ο πρώτος που το έκανε να αποκτήσει συνείδηση της θέσης και των αναγκών του, να αποκτήσει συνείδηση των συνθηκών της απελευθέρωσής του».

εργατική αλληλεγγύη, 20/9/2017, Νο.1291