Όπως και σήμερα!

Βιβλιοκριτική: Φρίντριχ Ένγκελς, Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, τόμοι Α΄ και Β΄
Περιοδικό Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, Ν.20, Ιούνης-Ιούλης '96 

Ακούμε συχνά ότι ο Μαρξισμός είναι μια "στεγνή οικονομική θεωρία" που "δεν δίνει σημασία στον ανθρώπινο παράγοντα" και γι' αυτό "δεν μπορεί σήμερα να εξηγήσει τον πραγματικό κόσμο". Είναι μια εικόνα ψεύτικη που δεν ισχύει για κανένα από τα κείμενα των κλασικών του Μαρξισμού και σίγουρα δεν ισχύει για το βιβλίο του Φρίντριχ Ένγκελς "Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία".

Είναι το πρώτο βιβλίο που έγραψε ο Ένγκελς σε ηλικία 24 χρόνων πριν γνωρίσει ακόμα τον αχώριστο φίλο του, τον Καρλ Μαρξ. Για να το γράψει πέρασε δυο ολόκληρα χρόνια γυρίζοντας στις βιομηχανικές περιοχές της Αγγλίας των μέσων του 19ου αιώνα, συζήτησε με εκατοντάδες εργάτες και μελέτησε εκατοντάδες επίσημες στατιστικές. Είναι ένα βιβλίο με περιγραφές γεμάτες πάθος που δίνουν την πιο ακριβή -και τραγική- εικόνα των συνθηκών που ζούσαν οι εργάτες στη χώρα του πιο αναπτυγμένου καπιταλισμού της εποχής εκείνης.

Όμως το βιβλίο του Ένγκελς είναι κάτι πολύ περισσότερο από απλές περιγραφές. Στις σελίδες του διακρίνονται τα πρώτα στοιχεία της πολιτικής ανάλυσης του καπιταλιστικού συστήματος, της ανάλυσης που ο Μαρξ και ο Ένγκελς επεξεργάστηκαν σε βάθος τα χρόνια που ακολούθησαν.

Ο Ένγκελς αρχίζει εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο η βιομηχανική επανάσταση, με την εισαγωγή των μηχανών, έφερε τέτοιες αλλαγές στην παραγωγή, που δημιούργησε μια ολόκληρη νέα τάξη μισθωτών εργατών, το προλεταριάτο. Αυτή η τάξη ζούσε δίπλα στα εργοστάσια, στριμωγμένη στις άθλιες κατοικίες των βιομηχανικών πόλεων, "ένας πληθυσμός συγκεντροποιημένος που ακολουθούσε τη συγκεντροποίηση του ίδιου του κεφαλαίου".

Στην καρδιά των περιγραφών του Ένγκελς βρίσκεται η ίδια η φύση του καπιταλιστικού συστήματος, ο τυφλός ανταγωνισμός για το κυνήγι του κέρδους που βλέπουμε μέχρι σήμερα: "Αν ο βιομήχανος μπορεί να εξαναγκάσει εννιά εργάτες που απασχολεί να δουλεύουν μια ώρα περισσότερο τη μέρα, απειλώντας ότι θα τους διώξει σε μια εποχή που η ζήτηση των εργατικών χεριών δεν είναι πολύ μεγάλη, τότε διώχνει τον δέκατο και γλιτώνει έναν ολόκληρο μισθό".

Οι συνέπειες ενός τέτοιου συστήματος είναι βάρβαρες. Ο Ένγκελς περιγράφει λεπτομερειακά πόσο φιλάσθενοι γινόταν οι εργάτες και πόσο χαμηλότερος ήταν ο μέσος όρος ζωής της εργατικής τάξης από σε σχέση με των αστών. 

"Εκατομμύρια πλεμόνια είναι στοιβαγμένα μέσα σε λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα, μέσα σε στενάχωρα εργατικά διαμερίσματα, σε γειτονιές γεμάτες σκουπίδια και λασπόνερα, όπου έχει συγκεντρωθεί ό,τι μπορεί να δηλητηριάσει την ατμόσφαιρα... Το σύστημα εκθέτει τους εργάτες στην πείνα, στις κάθε είδους ελλείψεις, στις αρρώστιες, αλλά και στις πιο βίαιες εναλλαγές φόβου κι ελπίδας. Όποιος περιφερθεί λίγο νωρίς το πρωί, όταν όλος ο κόσμος πηγαίνει στη δουλειά του, μένει κατάπληκτος από τον αριθμό των ανθρώπων που φαίνονται φθισικοί... Το σύστημα κυνήγα τους εργάτες όπως το θήραμα και ποτέ δεν τους παραχωρεί λίγη ησυχία. Και ύστερα έρχεται η κρίση και τους μετατρέπει σε άνεργους και τους αφαιρεί ακόμα κι αυτό το λίγο που ως τότε τους είχε αφήσει... Πώς θα ήταν δυνατό κάτω από τέτοιες συνθήκες η εργατική τάξη να ήταν υγιής; Τι άλλο μπορούμε να περιμένουμε εκτός από μια τεράστια θνησιμότητα, κύματα επιδημιών, μια βαθμιαία και αναπότρεπτη εξασθένιση των γενιών των εργατών;"

"Ο εργάτης γυρνά σπίτι εξαντλημένος από τη δουλειά του και βρίσκει μια κατοικία χωρίς την παραμικρή άνεση, υγρή και αφιλόξενη. Γιατί λοιπόν εργάζεται; Για την ευχαρίστηση της δημιουργίας; Καθόλου. Εργάζεται γιατί είναι αναγκασμένος και γι' αυτό η δουλειά είναι γι' αυτόν ένα αληθινό μαρτύριο..."

"...Ναι, η αγγλική εργατική τάξη ανήκει σ' έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο απ' ότι η αστική τάξη. Οι άγγλοι αστοί έχουν πολύ περισσότερη συγγένεια με τους αστούς των άλλων εθνών της γης, παρά με την εργατική τάξη που ζει δίπλα τους... Είναι δυο κόσμοι διαφορετικοί, πιο διαφορετικοί απ' ότι δυο ξεχωριστές φυλές..."

Όμως, η εικόνα της εργατικής τάξης που δίνει ο Ένγκελς δεν είναι μόνο η δυστυχία. Είναι και οι αγώνες. Ο Ένγκελς έφτασε στη Βρετανία το 1842, μόλις λίγους μήνες μετά από την απεργία των Χαρτιστών, την πρώτη γενική απεργία στην ιστορία του εργατικού κινήματος. Εντυπωσιασμένος από το κίνημα των Χαρτιστών εντάχθηκε στις γραμμές τους ακόμα και σαν ομιλητής. Για πρώτη φορά βλέπει ότι το "σταμάτημα της δουλειάς", η απεργία, είναι το όπλο που έχουν οι εργάτες για να αντισταθούν. Ένα χρόνο μετά την έκδοση του βιβλίου του, γράφει ένα άρθρο με τίτλο "Μια αγγλική απεργία" για να δείξει τη σημασία που έδινε στη δράση της εργατικής τάξης (το άρθρο αυτό περιέχεται σαν παράρτημα στην ελληνική έκδοση).

Ο Ένγκελς τελειώνει την "Κατάσταση της εργατικής τάξης" μ' έναν επίλογο γεμάτο ενθουσιασμό και αισιοδοξία:

"Ο πόλεμος των φτωχών ενάντια στους πλούσιους, που ξετυλίγεται τώρα μ' ένα τρόπο σποραδικό και έμμεσο, θα εξελιχθεί σε μια γενικευμένη, ολοκληρωτικά γενικευμένη, σύγκρουση. Είναι πολύ αργά για μια ειρηνική λύση. Η άβυσσος που χωρίζει τις τάξεις σκάβεται όλο και πιο πολύ... Σε λίγο θα είναι αρκετή μια ελαφρά σύγκρουση για να ξαπολυθεί η χιονοστιβάδα. 'Πόλεμος στα παλάτια, ειρήνη στις καλύβες!' Αλλά τότε θα είναι πολύ αργά για τους πλούσιους να αναζητήσουν προστασία".

Η καλύτερη ίσως "βιβλιοκριτική" για την "Κατάσταση της εργατικής τάξης" δόθηκε από το Λένιν μέσα σε λίγες γραμμές:

"Ο Ένγκελς ήταν ο πρώτος που είπε ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο μια τάξη που υποφέρει, μα ότι ακριβώς η κατάσταση που του έχουν επιβάλει το σπρώχνει ακατανίκητα προς τα εμπρός και το υποχρεώνει να παλέψει για την τελική απελευθέρωσή του".

Εκατόν πενήντα χρόνια μετά, ο καπιταλισμός είναι ξανά σε κρίση, όπως όταν έγραφε ο Ένγκελς. Οι άνεργοι και οι άστεγοι είναι εκατομμύρια, η φτώχεια χτυπάει τους εργάτες των πιο ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών χωρών. Η "άβυσσος που χωρίζει τις τάξεις" έχει βαθύνει και το όπλο των εργατών παραμένει το ίδιο: η απεργία.

Αξίζει να διαβάσετε αυτό το καταπληκτικό βιβλίο. Είναι η ζωντανή απόδειξη ότι ο Μαρξισμός, ακόμα και στα πρώτα νεανικά βήματά του, είναι ο μόνος που μπορεί να εξηγήσει τον κόσμο, αλλά και να δώσει την προοπτική για την απελευθέρωσή του.