Γιατί ο Ισλαμισμός γνωρίζει ανάπτυξη σήμερα;

Περιοδικό Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, Νο.17, Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1995

Για να απαντήσει αυτό το ερώτημα ο Σωτήρης Κοντογιάννης περιγράφει το τι συνέβηκε σε μια σειρά από χώρες όπου οι Ισλαμιστές έχουν αποκτήσει τα τελευταία χρόνια δύναμη

Οι Ισλαμιστές έχουν γίνει τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια η κυρίαρχη πολιτική δύναμη σε μια ολόκληρη σειρά από χώρες της Αφρικής και της Ασίας. "Φανατικοί" Ισλαμιστές βρίσκονται στην εξουσία στο Ιράν και το Σουδάν. Στην Αλγερία, την Αίγυπτο, την Τουρκία, το Πακιστάν οι Ισλαμιστές έχουν καταφέρει να κερδίσουν μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού και σε πολλές περιπτώσεις μεγάλα ποσοστά στις εκλογές. Στην Παλαιστίνη και το Λίβανο έγιναν το κέντρο της ένοπλης αντίστασης ενάντια στο Ισραήλ και τις ΗΠΑ. Στο Αφγανιστάν, αντίπαλοι στρατοί πολεμάνε μεταξύ τους στο όνομα του Αλλάχ και του Μωάμεθ.

Στη Δύση οι κυβερνήσεις και τα ΜΜΕ αντιμετώπισαν αυτή τη ραγδαία άνοδο του "Ισλαμικού φονταμενταλισμού" στη Μέση Ανατολή -στην περιοχή με τα μεγαλύτερα γνωστά κοιτάσματα πετρελαίου του πλανήτη- από την πρώτη στιγμή σαν απειλή. Εκμεταλλεύτηκαν κάθε ευκαιρία για να ζωγραφίσουν μια εικόνα βάρβαρων ορδών φανατικών που θέλουν να γυρίσουν την ανθρωπότητα πίσω στην εποχή του Μεσαίωνα.

Το 1992 οι εφημερίδες της Δύσης έφτασαν στο σημείο να υποστηρίξουν το πραξικόπημα των στρατηγών στην Αλγερία που ακύρωσε τις εκλογές. Με την αιτιολογία ότι εμπόδισε την άνοδο των "φονταμενταλιστών" στην εξουσία, το ονόμασαν "δημοκρατικό πραξικόπημα". Οι κυβερνήσεις στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης χρησιμοποιούν την αντι-Ισλαμική υστερία που καλλιεργούν τα ΜΜΕ για να στηρίξουν τα ρατσιστικά μέτρα ενάντια στους έγχρωμους και τους μετανάστες. Στη Γαλλία, η κυβέρνηση Σιράκ έχει εξαπολύσει αυτές τις μέρες ένα άγριο ανθρωποκυνηγητό ενάντια στους Αλγερινούς, με τη δικαιολογία ότι μπορεί να είναι "Ισλαμιστές τρομοκράτες". Πριν λίγα χρόνια, το γαλλικό υπουργείο Παιδείας, για να "σώσει" τα παιδιά των μεταναστών από το "σκοταδισμό", είχε απαγορεύσει στις μαθήτριες να φοράνε μαντίλες στο σχολείο. Εκατοντάδες παιδιά μεταναστών αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την εκπαίδευση. Τα ίδια επιχειρήματα επιστρατεύουν τα ΜΜΕ στην Ελλάδα για να στηρίξουν τη σοβινιστική υστερία για το "Μουσουλμανικό τόξο" που υποτίθεται ότι απειλεί τα Βαλκάνια.

Δυστυχώς, δεν ήταν μόνο οι καπιταλιστές και οι δεξιές εφημερίδες αυτές που καλλιεργούν αυτές τις εικόνες. Ολόκληρα κομμάτια της Αριστεράς, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην ίδια τη Μέση Ανατολή, αποδέχονται αυτές τις θεωρίες και συχνά τάσσονται με την πλευρά του Κράτους στη διαμάχη του με τα Ισλαμιστικά κινήματα.

Στην Αίγυπτο, η Αριστερά έχει καταλήξει να υποστηρίζει το καθεστώς τρόμου -τις εκτελέσεις, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις ένοπλες επιθέσεις στα τζαμιά- που στήνει η κυβέρνηση Μουμπάρακ στο όνομα της "απειλής" από την οργάνωση των "Αδελφών Μουσουλμάνων". Στην Αλγερία, ένα ολόκληρο τμήμα της Αριστεράς υποστήριξε το πραξικόπημα των στρατηγών που ακύρωσε τις εκλογές του 1992.

Ο ρόλος της θρησκείας

Οι αναλύσεις γύρω από τον Ισλαμισμό ξεκινάνε συνήθως από τα ίδια του τα κηρύγματα, τις διδασκαλίες του Μωάμεθ, τις επιταγές της Σαρία (του Ισλαμικού νόμου), τα κηρύγματα του Χομεϊνί, κλπ.

Όμως η θρησκεία δεν είναι αυτόνομη, δεν στέκει ούτε πάνω ούτε έξω από τον κόσμο. Η εμφάνιση και η εξάπλωση των θρησκειών δεν οφείλεται σε κάποια υποτιθέμενη "έμφυτη ροπή των ανθρώπων προς το υπερφυσικό", αλλά στον ιδιαίτερο ρόλο που παίζουν μέσα στην κοινωνία.

Η θρησκεία, έλεγε ο Μαρξ, είναι ταυτόχρονα "η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου" και "το όπιο των λαών". Υπόσχεται τη "βασιλεία των ουρανών" στους φτωχούς και τους καταπιεσμένους και την ίδια στιγμή τη διαιώνιση της "βασιλείας πάνω στη γη" στους πλούσιους και ισχυρούς. Ο Χριστιανισμός, για παράδειγμα, προσφέρει στους πιστούς την "αγάπη του Θεού" και την "ελεημοσύνη των πλουσίων". Ταυτόχρονα όμως, συμβουλεύει τους φτωχούς ότι αντί να ξεσηκώνονται ενάντια στους πλούσιους θα πρέπει να τους "προσφέρουν και το άλλο μάγουλο".

Η μουσουλμανική θρησκεία δεν είναι διαφορετική: οι πλούσιοι, ορίζει το Κοράνι, πρέπει να πληρώνουν το "ζακάτ" (φόρο 2,5%) για την ανακούφιση των φτωχών, οι ηγέτες πρέπει να κυβερνούν δίκαια, οι άνδρες να μην κακομεταχειρίζονται τις γυναίκες.

Η θρησκευτική φρασεολογία επιτρέπει στον Ισλαμισμό -όπως και στο Χριστιανισμό, το Βουδισμό και τον Ινδουϊσμό- να απευθύνει ταυτόχρονα διαφορετικά μηνύματα στις διαφορετικές τάξεις της κοινωνίας. Τα μηνύματα των Ισλαμιστών απευθύνονται με διαφορετικό τρόπο στους Σεΐχηδες της Σαουδικής Αραβίας απ' ότι στους εξαθλιωμένους αγρότες του Νείλου. 

Για να μπορέσει να επιβιώσει, για να μπορέσει να συνεχίσει να παίζει αυτό το διπλό ρόλο, στο πέρασμα των αιώνων η θρησκεία ήταν αναγκασμένη να αλλάζει, να προσαρμόζεται στις νέες ταξικές διαιρέσεις που δημιουργούσε κάθε φορά το πέρασμα από τη μια κοινωνία στην άλλη.

Αυτό δεν έγινε αυτόματα. Η πορεία της προσαρμογής ήταν για το Ισλάμ, όπως και για το Χριστιανισμό, γεμάτη από κρίσεις, διασπάσεις και άγριες διαμάχες. Λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Μωάμεθ, δυο αντίπαλοι στρατοί πιστών -του Αμπού Μπακρ από τη μία, που ήταν ο επίσημος διάδοχος του Μωάμεθ και του Αλί, που είχε παντρευτεί την κόρη του Προφήτη, από την άλλη- συγκρούστηκαν άγρια, αφήνοντας πίσω τους 10.000 νεκρούς. Τα δυο μεγάλα ρεύματα του Ισλάμ -οι Σουνίτες και οι Σιίτες- προέρχονται από εκείνη την παλαιά διάσπαση. 

Μέσα από αλλεπάλληλες αλλαγές και διασπάσεις, ο Ισλαμισμός -που γεννήθηκε μέσα στις εμπορικές κοινότητες των αραβικών πόλεων του 7ου αιώνα- κατάφερε να ανθίσει την περίοδο των Αράβων αυτοκρατόρων και να γίνει σήμερα η επίσημη θρησκεία της άρχουσας τάξης σε όλη σχεδόν τη Μέση Ανατολή.

Η κοινωνία των αντιθέσεων

Οι μεγάλες αντιθέσεις που κυριαρχούν σήμερα σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο είναι η βασική αιτία της εμφάνισης του "Ισλαμικού φονταμενταλισμού" τα τελευταία δέκα χρόνια. Δίπλα στον προκλητικό πλούτο των Σεΐχηδων, η απελπιστική φτώχεια της πλειοψηφίας. Δίπλα στα τεράστια διυλιστήρια, μια ολόκληρη θάλασσα από μικρομάγαζα των "παραδοσιακών" κλάδων, παγιδευμένα στην εποχή της οικοτεχνίας. Δίπλα στους νέους καπιταλιστές της υπαίθρου, γέννημα των αγροτικών μεταρρυθμίσεων, ένας στρατός από μικροκαλλιεργητές στα όρια της πείνας. Μια κοινωνία όπου συνυπάρχουν η ανάπτυξη και η καθυστέρηση, ο εκθαμβωτικός πλούτος με την ανείπωτη φτώχεια.

Αυτές οι φοβερές αντιθέσεις έχουν τις ρίζες τους στη βίαιη εισβολή του ιμπεριαλισμού στον αραβικό κόσμο. Με μια σειρά από πολέμους, οι Μεγάλες δυνάμεις μοίρασαν μεταξύ τους τη Μέση Ανατολή, μετατρέποντας τα εδάφη της σε Βρετανικά, Γαλλικά, Γερμανικά, κλπ., προτεκτοράτα. Από τότε οι Μεγάλες Δυνάμεις ποτέ δε σταμάτησαν να επεμβαίνουν -οικονομικά, πολιτικά, διπλωματικά, ακόμα και στρατιωτικά- στην περιοχή.

Τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα του '50 και του '60 έδωσαν τη χαριστική βολή στην αποικιοκρατία, όχι όμως και στον ίδιο τον ιμπεριαλισμό. Μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν, η άρχουσα τάξη του αραβικού κόσμου δέθηκε σφιχτά με τους καπιταλιστές της δύσης -οι Σεΐχηδες έγιναν τραπεζίτες, βιομήχανοι, χρηματιστές, έχτισαν εργοστάσια, αγόρασαν επιχειρήσεις στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, δάνεισαν τα "πετροδόλαρά" τους στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού έμεινε καθηλωμένη στην υποανάπτυξη και τη φτώχεια. Και, όπως φάνηκε στον Πόλεμο του Κόλπου, οι Μεγάλες Δυνάμεις δε διστάζουν ακόμα και σήμερα να χρησιμοποιήσουν, όποτε χρειαστεί, τα όπλα για να εξασφαλίσουν την "ομαλή" ροή του πετρελαίου στις αγορές της Δύσης.

Μέσα σ' αυτή την κοινωνία αναπτύχθηκε ο "φανατικός Ισλαμισμός". Τα μηνύματά του απευθύνονται σε μια σειρά τάξεις και στρώματα που αισθάνονται όλο και πιο αποξενωμένα από αυτή την κοινωνία των αντιθέσεων- στο καθένα με τον ιδιαίτερο τρόπο του.

Απευθύνονται, καταρχήν στο "παραδοσιακό" κομμάτι της άρχουσας τάξης, τους γαιοκτήμονες, τους εμπόρους, τη μεγάλη πλειοψηφία των μικρών μαγαζιών, που βλέπουν τον εκσυγχρονισμό σαν απειλή για τη θέση και τα προνόμιά τους. Αυτό το κομμάτι της άρχουσας τάξης είχε πάντοτε στενούς δεσμούς με τον κλήρο. Γι' αυτούς, η υπεράσπιση των παραδοσιακών αξιών είναι η καλύτερη εγγύηση για την υπεράσπιση του δικού τους τρόπου ζωής.

Ταυτόχρονα, απευθύνονται στους φτωχούς, στα εκατομμύρια που εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και στοιβάζονται στις πόλεις, ψάχνοντας για δουλειά. Στο Ιράν και στην Αλγερία, οι Ισλαμιστές τάχθηκαν ενάντια στις αγροτικές μεταρρυθμίσεις, κερδίζοντας τη συμπάθεια της μεγάλης μάζας των αγροτών. Στο Ιράν το 1962, όταν ο Σάχης στράφηκε ενάντια στους Ισλαμιστές, αυτή η συμπάθεια μετατράπηκε σε ανοιχτή υποστήριξη. Στην Αλγερία το FIS (Ισλαμικό Μέτωπο Σωτηρίας) χρωστάει σ' αυτά τα εκατομμύρια φτωχών κατεστραμμένων μικροκαλλιεργητών τις μεγάλες εκλογικές του επιτυχίες.

Όμως, ούτε οι φτωχοί, ούτε τα παραδοσιακά στρώματα της άρχουσας τάξης αποτελούν τη ραχοκοκαλιά των Ισλαμιστικών κινημάτων. Τα στελέχη τους, αυτοί που προπαγανδίζουν τις ιδέες του Ισλάμ, που διακινδυνεύουν την ελευθερία τους και τη ζωή τους σε ανοιχτή σύγκρουση με το καθεστώς, προέρχονται από μια τρίτη ομάδα του πληθυσμού, από τα νέα μεσαία στρώματα που έχει δημιουργήσει ο ίδιος ο εκσυγχρονισμός της κοινωνίας. Κατά κανόνα είναι τα παιδιά των μικροαστών, που με τη μαζικοποίηση της εκπαίδευσης βρέθηκαν στις σχολές και τα πανεπιστήμια, και ύστερα από αμέτρητες θυσίες κατάφεραν να πάρουν ένα πτυχίο που δεν τους εξασφαλίζει τίποτα. Στην Αλγερία, από τα μέσα της δεκαετίας του '70, χιλιάδες νέοι πτυχιούχοι έβρισκαν τις πόρτες της βιομηχανίας κλειστές επειδή δε μιλούσαν γαλλικά. Στην Αίγυπτο, οι απόφοιτοι των ανώτατων σχολών διορίζονται αυτόματα στο κράτος, που τους πληρώνει τόσο λίγο ώστε να είναι αναγκασμένοι να κάνουν και δεύτερη δουλειά -συνήθως- να δουλεύουν σαν ταξιτζήδες, μικροπωλητές, λαχειοπώλες, ξεναγοί. "Ο τυπικός οπαδός του Εθνικού Ισλαμικού Μετώπου", γράφει το αφιέρωμα του Economist για το Σουδάν, "είναι νέος πανεπιστημιακής μόρφωσης που μια γενιά πίσω, Σουδανοί σαν κι αυτούς ήταν Μαρξιστές-Λενινιστές, εξαγριωμένοι ενάντια στο δυτικό καπιταλισμό. Τώρα τα παιδιά τους δέχονται την αλήθεια του Ισλάμ...".

Αλλά, αυτό δεν έγινε αυτόματα. Τα ΚΚ αυτών των χωρών, αντί να προσφέρουν διέξοδο στις μάζες των εργατών και των φτωχών, ταυτίστηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τα καθεστώτα. Αυτός που άνοιξε το δρόμο στους Ισλαμιστές ήταν η απογοήτευση από τα λάθη, τα ξεπουλήματα και τις προδοσίες των κομμάτων της ρεφορμιστικής αριστεράς.

Η αριστερά

Ο "σοσιαλισμός" ήταν η επίσημη ιδεολογία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (FLN) που πήρε την εξουσία στην Αλγερία μετά τη νίκη στον πόλεμο για την ανεξαρτησία το '62. Αντί για σοσιαλισμό όμως, οι ηγέτες του FLN έχτισαν ένα καθεστώς στα χνάρια των σταλινικών καθεστώτων της ανατολικής Ευρώπης. Προσπάθησαν, με την εθνικοποίηση των πετρελαίων, του φυσικού αερίου και την αγροτική μεταρρύθμιση, να χτίσουν μια γερή βιομηχανική βάση, αγνοώντας επιδεικτικά όλες τις ανάγκες της μεγάλης πλειοψηφίας του κόσμου, που συνέχιζε να ζει στη φτώχεια και τη μιζέρια.

Τα πράματα έγιναν ακόμα χειρότερα τη δεκαετία του '80 όταν η παγκόσμια οικονομική κρίση χτύπησε την Αλγερία. Για να αντιμετωπίσει την κρίση, η άρχουσα τάξη στράφηκε στη μεταρρύθμιση, στην "ινφιτάχ", που δεν ήταν τίποτε άλλο από μια "θεραπεία σοκ", ραγδαίες αυξήσεις τιμών, πάγωμα στα μεροκάματα, κλείσιμο επιχειρήσεων, ιδιωτικοποιήσεις, περικοπές. Ταυτόχρονα, όπως ο Γκορμπατσόφ στη Ρωσία, το καθεστώς προχώρησε σε μια σειρά "δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις", με στόχο να εκτονώσει τη συσσωρευμένη δυσαρέσκεια. Το μονοκομματικό κράτος του FLN καταργήθηκε και επιτράπηκε και η λειτουργία άλλων πολιτικών κομμάτων. Δεκάδες αντίπαλα Ισλαμικά και Αριστερά κόμματα ξεπήδησαν εκείνη την περίοδο.

Αντί για εκτόνωση, όμως, η "ινφιτάχ" έφερε την εξέγερση. Οι πρώτες ταραχές ξέσπασαν το 1986 στο Κοσταντίν και στο Σετίφ. Το καλοκαίρι του 1988 γενικεύτηκαν με μαζικές απεργίες, αποχές στα πανεπιστήμια και άγριες διαδηλώσεις σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Τον Οκτώβρη του '88, η Αλγερία ήταν στο πόδι για μια ολόκληρη βδομάδα. Το καθεστώς στράφηκε στην καταστολή, οι νεκροί ξεπέρασαν τους 500! Το χάσμα ανάμεσα στο FLN και τους εργάτες, τη νεολαία και τους αγρότες έγινε αγεφύρωτο.

Δυο χρόνια αργότερα, στις δημοτικές εκλογές του 1991, το Ισλαμικό Μέτωπο Σωτηρίας (FIS) έγινε η κυρίαρχη πολιτική δύναμη στην Αλγερία. Κέρδισε το 60% των δήμων της χώρας.

Αυτή η μαζική επιρροή των Ισλαμιστών δεν οφείλεται μόνο στην προδοσία του ίδιου του FLN, αλλά και στη στάση των αριστερών κομμάτων της αντιπολίτευσης που ξεπήδησαν τη δεκαετία του '80. Στην εξέγερση του '88, οι ηγεσίες τους, αντί να υποστηρίξουν τον κόσμο που έδινε τις μάχες στους δρόμους, "εύχονταν να σταματήσει η βία"! Μόνο το FIS τάχθηκε με τη μεριά των διαδηλωτών. Τα κόμματα της Αριστεράς αποδέχθηκαν την "κατάσταση έκτακτης ανάγκης" που επέβαλε το 1991 το καθεστώς. Το FIS ήταν το μόνο κόμμα που την κατήγγειλε! Το 1991, όταν οι ΗΠΑ προετοίμαζαν την "καταιγίδα της ερήμου", το FIS ήταν το μοναδικό κόμμα που τάχθηκε ενάντια στους Αμερικάνους και οργάνωσε διαδηλώσεις υποστήριξης στο Ιράκ.

Στην πραγματικότητα, η Αριστερά κλότσησε μόνη της μία-μία όλες τις ευκαιρίες, χαρίζοντας στο FIS όχι μόνο τη δυνατότητα για δημαγωγία, αλλά μαζί με αυτό και όλο τον κόσμο που αντιστέκονταν στο καθεστώς.

Η πορεία της Αριστεράς δεν είναι διαφορετική στις υπόλοιπες Αραβικές χώρες. Στην Αίγυπτο έγινε ουρά του Νάσερ. Το ΚΚ έφτασε στο σημείο να ταχθεί υπέρ της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ στην Παλαιστίνη. Την ίδια ώρα, η Μουσουλμανική Αδελφότητα στρατολογούσε εθελοντές για να πολεμήσουν στο πλευρό των Παλαιστινίων.

Στο Σουδάν, το ΚΚ που τη δεκαετία του '60 είχε πολύ μεγαλύτερη επιρροή από τους Ισλαμιστές, αντί για επαναστατική πολιτική συμμετείχε και στήριζε διάφορες διεφθαρμένες αντιδραστικές κυβερνήσεις. Στήριξε το δικτάτορα Νιμέιρι, τα πρώτα χρόνια της εξουσίας του! Τα αποτελέσματα φάνηκαν στις εκλογές που έγιναν το '86, ένα χρόνο μετά την πτώση του Νιμέιρι: το Εθνικό Ισλαμικό Μέτωπο πήρε τις 23 από τις 28 έδρες, στις οποίες εκλέγονται μόνο πτυχιούχοι πανεπιστημίου.

Τα αδιέξοδα της σταλινικής αριστεράς στη Μέση Ανατολή έδωσαν το περιθώριο στους Ισλαμιστές να κερδίσουν τις μάζες των φτωχών. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι οι Ισλαμιστές παίζουν σήμερα το ρόλο που κάποτε έπαιζαν αυτά τα κόμματα.

Τα κινήματα των Ισλαμιστών δεν είναι κινήματα της εργατικής τάξης. Είναι κινήματα που κυριρχούνται από τα μεσοστρώματα της κοινωνίας, κινήματα που προσπαθούν να επηρεάσουν την εργατική τάξη, να την τραβήξουν σε μια ουτοπία -που στο τέλος καταλήγει στην αντιδραστική αποδοχή του καπιταλισμού, όπως έχει γίνει σε όλες τις χώρες όπου οι Ισλαμιστές έχουν έρθει στην εξουσία.

Μπορεί σε κάποιες χώρες οι Ισλαμιστές να έχουν τη συμπάθεια των εργατών στις γειτονιές και να κερδίζουν τις ψήφους τους στις εκλογές, όμως πουθενά δεν έχουν καταφέρει να αποκτήσουν δύναμη μέσα στο οργανωμένο εργατικό κίνημα. Η επιρροή τους σταματάει έξω από την πύλη του εργοστασίου. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Οι Ισλαμιστές δεν έχουν να προτείνουν τίποτα στο εργατικό κίνημα. Στην Αλγερία το 1991, το FIS τάχθηκε ενάντια στην απεργία των εργατών των δήμων.

Οι Ισλαμιστές δεν είναι σύμμαχοί μας. Αυτό που χρειάζεται σε όλες αυτές τις χώρες είναι μια γνήσια επαναστατική Αριστερά που θα στηρίζεται στην εργατική τάξη και θα προσπαθεί να στρέψει την αγανάκτηση του κόσμου ενάντια στον καπιταλισμό. Οι δρόμοι για το χτίσιμο μιας τέτοιας Αριστεράς είναι ανοιχτοί, φτάνει να δει κανείς το παράδειγμα της πρόσφατης κρίσης στην Τουρκία. Εκεί για πρώτη φορά μετά από χρόνια η βόμβα, που απειλεί να ανατινάξει την Τσιλέρ, δεν είναι οι Ισλαμιστές, αλλά το εργατικό κίνημα.