Εθνικισμός και Εργατική Τάξη

Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, τ.5, Μάρτης-Απρίλης 1993

Είναι ο εθνικισμός "λαϊκό ρεύμα"; Ποιος τον προωθεί και ποιος τον πολεμάει και πώς; Στο άρθρο αυτό η Μαρία Στύλλου γυρίζει στη Μαρξιστική παράδοση για να δώσει τις απαντήσεις.

Βρισκόμαστε σε μια εποχή που οι εθνικιστικές διαφορές αντικαθιστούν τις ταξικές; Μέσα στα τελευταία δυο χρόνια οι εξελίξεις έχουν μπερδέψει πολύ κόσμο και ανοίγουν πολλά ερωτηματικά. Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ δεν οδήγησε στην κοινωνική επανάσταση, αλλά σε εθνικιστικές συγκρούσεις και πολέμους. Στη διπλανή Γιουγκοσλαβία, άνθρωποι που μέχρι πριν μοιράζονταν την ίδια πόλη, τα ίδια σχολεία, την ίδια παρέα, τώρα σφάζονται αναμεταξύ τους ξετρυπώνοντας τις ξεχασμένες εθνικές ταυτότητες του Σέρβου, του Κροάτη, του Βόσνιου. Και για να μην πηγαίνουμε και πολύ μακριά, στην ίδια την Ελλάδα, τα δύο εθνικιστικά συλλαλητήρια που οργανώθηκαν από ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, κατέβασαν στο δρόμο εργάτες και νεολαία κάτω από το σύνθημα "η Μακεδονία είναι ελληνική".

Αυτή η εθνικιστική έξαρση έχει ανοίξει μια ολόκληρη συζήτηση για το πού οφείλεται και πώς μπορεί να σταματήσει.

-Πόσο δηλαδή ο εθνικισμός είναι απλά και μόνο η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης ή μήπως μέσα στη σημερινή περίοδο η εργατική τάξη την υιοθετεί σαν δική της επιλογή;

-Ποια είναι η διέξοδος από τον εθνικισμό; Τι μπορούν να κάνουν οι επαναστάτες; Να περιμένουν; Να καταγγέλλουν; Ή να εξηγούν και να οργανώνουν την αντίθεση τους στον εθνικισμό και τον πόλεμο; Τι έχουν να διδαχθούν από την επαναστατική παράδοση σε σχέση μ' αυτό; Σε όλα αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει το παρακάτω άρθρο στηριγμένο στον ίδιο το Λένιν και το βιβλίο του "Το Δικαίωμα των Εθνών στην Αυτοδιάθεση", καθώς και στην μπροσούρα του Κρις Χάρμαν με τίτλο "Η επιστροφή του εθνικού ζητήματος".

 

Τι είναι ο εθνικισμός

Το πρώτο ερώτημα του τι είναι εθνικισμός και πόσο δεμένος είναι με την ίδια την εργατική τάξη, δεν μπορεί να απαντηθεί αφηρημένα, έξω από τις υλικές συνθήκες που τον δημιούργησαν και τον στηρίζουν.

Η γέννηση του εθνικισμού είναι δεμένη με τη δημιουργία των πρώτων καπιταλιστικών κρατών. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Ευρώπη σήμαινε ότι η αγορά άρχισε να επεκτείνεται και να ενοποιεί διάφορες περιοχές που μέχρι τότε δεν είχαν καμία σχέση μεταξύ τους. Αυτό έβαλε πίεση προς δύο ταυτόχρονα κατευθύνσεις. Πρώτο, την κοινή γλώσσα για την καλύτερη επικοινωνία και δεύτερο, την κοινή διοίκηση. Το "εθνικό" κράτος στηρίχθηκε στην παραπάνω διαδικασία. Στη δυνατότητα, δηλαδή, ενσωμάτωσης διαφόρων εθνοτήτων, ή λαών που μιλούσαν διαφορετική γλώσσα ή πίστευαν σε διαφορετική θρησκεία, να ενωθούν κάτω από ένα ενιαίο κράτος, με ενιαία διοίκηση και να μιλάνε την ίδια γλώσσα. Τα καινούρια αστικά κράτη δεν στήριζαν τη δύναμή τους αρχικά στην "εθνική καθαρότητα" (γιατί κάτι τέτοιο δεν υπήρχε) αλλά στη δυνατότητα να πείσουν όλους, από αστούς μέχρι αγρότες κι εργάτες, ότι υπήρχε μια κοινή ταυτότητα όλων, κι αυτή ήταν το έθνος-κράτος στο οποίο συμμετείχαν. Για τους αστούς η αποδοχή της ενότητας σήμανε τη δυνατότητα να επανδρώσουν και να ελέγχουν τη διοίκηση, ενώ για τους αγρότες τη δυνατότητα να βρουν καινούριες αγορές και για τους κατοίκους των πόλεων να βρουν δουλειά. Για όλους αυτή η κοινή γλώσσα ήταν απαραίτητη.

Τα "εθνικά κράτη" μέσα στον καπιταλισμό δεν έγιναν πάντοτε με τον πιο ειρηνικό τρόπο, δηλαδή μόνο μέσα από τις οικονομικές πιέσεις της ενιαίας αγοράς που ανάγκαζε όλους να προσαρμοστούν. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα που από μια στιγμή και πέρα η δημιουργία νέων κρατών στηρίχτηκε στην καταπίεση και όχι στη συναίνεση. Όσο πιο αργά μέσα στην εξέλιξη του καπιταλισμού δημιουργήθηκαν αυτά τα κράτη, κι όσο λιγότερο πιστευτή ήταν η δυνατότητά τους να ενσωματώσουν οικονομικά άλλες εθνότητες, τόσο περισσότερο κατέφευγαν στη βία, την καταπίεση και τον πόλεμο για να το πετύχουν. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν οι Βαλκανικοί πόλεμοι που έδωσαν τη δυνατότητα σε Ελλάδα, Σερβία και Βουλγαρία να διαμελίσουν τη Μακεδονία.

Μολονότι ο εθνικισμός σαν ιδεολογία είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης των καπιταλιστών, αυτό δεν σημαίνει ότι οι φορείς του πάντοτε είναι οι ίδιοι οι καπιταλιστές. Επειδή ο εθνικισμός είναι η ιδεολογία της καπιταλιστικής ανάπτυξης, δηλαδή η αντίληψη του ενιαίου, δυνατού, ομοιογενούς κράτους που θα μπορέσει να προχωρήσει στη συσσώρευση για να αντιμετωπίσει τους ανταγωνιστές του, υπάρχει το φαινόμενο ότι στην περίοδο του ιμπεριαλισμού, στις αποικίες οι φορείς των εθνικιστικών κινημάτων ήταν αστοί και μικροαστοί και όχι οι ίδιοι οι καπιταλιστές.

Σ' αυτές τις περιπτώσεις ο εθνικισμός μπορούσε να λειτουργήσει σαν πόλος μιας τεράστιας δυσαρέσκειας και μέσα στις λαϊκές μάζες, στους αγρότες, ακόμα και στους ίδιους τους εργάτες, που συσπειρωνόταν στα οράματα μιας "εθνικής ανάπτυξης".

Το εργατικό κίνημα, όμως, μπορεί να είναι ένας προσωρινός σύμμαχος των εθνικιστών σε ορισμένες στιγμές -αλλά, στην πραγματικότητα, δεν μπορεί να αποτελέσει μια σοβαρή βάση για τα σχέδιά τους.

Κρίση του σταλινισμού και εθνικισμός

Εάν όμως μπορούσε κανείς να μιλάει για τον εθνικισμό σαν ιδεολογία του καπιταλιστικού κράτους στην περίοδο των αστικών επαναστάσεων, στο 18ο και 19ο αιώνα, και των αποικιακών κινημάτων στις αρχές και τα μέσα του 20ου, πώς μπορεί σήμερα στη διεθνοποίηση του κεφαλαίου και της αγοράς να ξαναγυρνάει;

Στην πραγματικότητα, η παγκόσμια αγορά, έστω κι αν αγκαλιάζει πια όλες τις χώρες και κυριαρχείται από τεράστιες πολυεθνικές επιχειρήσεις, δεν παύει να είναι συγκροτημένη από ανταγωνιστικές εθνικές οικονομίες. Ακόμα και οι μεγάλες πολυεθνικές έχουν σαν ορμητήριο κάποιο από τα κράτη και προσφεύγουν στην προστασία του για ζωτικά ζητήματα. Πολύ περισσότερο, νέοι ανταγωνιστές που θέλουν να κατακτήσουν μια θέση στην παγκόσμια αγορά έχουν ανάγκη από το δικό τους κράτος για να διαπραγματευτούν τους όρους της ένταξής τους σ' αυτήν.

Η μεγαλύτερη επιβεβαίωση αυτής της άποψης είναι το τι συμβαίνει σήμερα στις χώρες του κρατικού καπιταλισμού. Για πολύ κόσμο οι σημερινές εξελίξεις στο ανατολικό μπλοκ εξηγούνται είτε σαν δάκτυλος των ιμπεριαλιστών είτε σαν στροφή των εργατών που αναζητούν μια νέα ταυτότητα.

Κι όμως, η κατάρρευση του κρατικού καπιταλισμού και η διάλυση της πρώην ΕΣΣΔ ή ακόμα και της ίδιας της Γιουγκοσλαβίας δεν είναι παρά συνέπειες της οικονομικής κρίσης που αγκαλιάζει τα τελευταία χρόνια όλες τις χώρες. Αυτό έφερε την πολιτική κρίση που είδαμε να συνταράσσει όλη τη γραφειοκρατία και έδωσε τα περιθώρια σε μια σειρά ντόπιους γραφειοκράτες να στηρίξουν τη δύναμή τους στη δημιουργία νέων κρατών. Έτσι, μέσα στην ίδια τη Ρωσία, οι διάφορες τάσεις της γραφειοκρατίας φτάνουν να κάνουν πραξικοπήματα, κάποιοι άλλοι, όπως ο Κράβτσουκ στην Ουκρανία, ο Ναζαρμπάγεφ στο Καζακστάν, τα λαϊκά μέτωπα στις χώρες της Βαλτικής, της Μολδαβίας, της Αρμενίας, κλπ, προτιμάνε να ανεξαρτητοποιηθούν από τη Μόσχα και να δημιουργήσουν δικά τους κράτη.

Το ίδιο συμβαίνει και στη Γιουγκοσλαβία. Με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης βγήκαν στην επιφάνεια οι διάφοροι οικονομικοί ανταγωνισμοί ανάμεσα στους Σέρβους και τους Κροάτες γραφειοκράτες που είχε καταφέρει για μια ολόκληρη περίοδο να αξιοποιήσει ο Τίτο. Για το πώς οι από τα πάνω ανταγωνισμοί καταφέρνουν να κερδίσουν και λαϊκή υποστήριξη, υπάρχει και γι' αυτό εξήγηση. Από τη μια, ο σταλινισμός σε όλες αυτές τις χώρες σήμαινε και εθνική καταπίεση. Η ενότητα της ΕΣΣΔ, της Γιουγκοσλαβίας, της Ρουμανίας, κλπ, δεν στηρίζονταν στην εθελοντική απόφαση των εργατών και των αγροτών των διαφόρων εθνοτήτων για ενιαίο κράτος, αλλά στις σφαγές και τα πογκρόμ του Στάλιν και των υπόλοιπον γραφειοκρατών.

Έτσι, με το ξέσπασμα της κρίσης βγήκε όλη αυτή η καταπίεση στην επιφάνεια. Το ότι οι αντιδράσεις δεν πήραν πάντα ταξικό χαρακτήρα, αλλά μπόρεσαν οι γραφειοκράτες να τις κερδίσουν στις δικές τους επιλογές, αυτό οφείλεται κύρια στο κενό στα αριστερά. Χρόνια κυριαρχίας του σταλινισμού διέλυσαν κάθε δυνατότητα αριστερής αντιπολίτευσης και διεθνιστικής παράδοσης. Όμως, ούτε αυτή η εικόνα είναι στατική. Αυτή η προσωρινή συμμαχία εθνικιστών ηγετών και εργατικής αγανάκτησης είναι πολύ ασταθής κι ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν τότε που ο Γιέλτσιν και ο Κράβτσουκ συγκρούονταν για το ποιος θα έλεγχε την Κοινοπολιτεία και οι ανθρακωρύχοι στην Ουκρανία και τη Ρωσία κατέβαιναν σε απεργία ενάντια και στους δύο.

Εθνική ταυτότητα και εργατική συνείδηση

Ο Μαρξ πριν 150 χρόνια έλεγε ότι "σε μια κοινωνία οι κυρίαρχες ιδέες είναι πάντα οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης". Και γι' αυτό δεν είναι παράξενο οι εργάτες να αντιμετωπίζουν το έθνος σαν "φυσικό φαινόμενο", που χωρίς αυτό δεν μπορεί να προχωρήσει η ανθρωπότητα.

Κι όμως, ακόμα κι αυτή η τόσο πολύ ριζωμένη ιδέα δεν είναι καθόλου σταθερή, όπως τόσο γλαφυρά περιγράφει ο Χομπσμπάουμ στο βιβλίο του "Έθνη και εθνικισμός μετά το 1780".

"Η εθνική ταυτότητα και όλα όσα αυτός ο όρος εξυπονοεί μπορεί να μεταβάλλονται με το χρόνο, ακόμα μέσα σε πολύ σύντομα χρονικά διαστήματα...

Οι άνδρες και οι γυναίκες δεν διαλέγουν εθνική ταυτότητα με τον ίδιο τρόπο που διαλέγουν παπούτσια, δηλαδή με τη δυνατότητα να φοράνε μόνο ένα ζευγάρι κάθε φορά, είχαν και έχουν πολλαπλές προσδέσεις και ταυτότητες ταυτόχρονα, ανάμεσα στις οποίες είναι και η εθνικότητα...

Για μεγάλα χρονικά διαστήματα αυτές οι διαφορετικές προσδέσεις δεν βάζουν ασυμβίβαστες απαιτήσεις πάνω στο ίδιο πρόσωπο... Μόνον όταν μια απ' αυτές συγκρούεται άμεσα με κάποια άλλη ξεσπούν τα προβλήματα επιλογής".

Και ο ίδιος προχωράει παρακάτω στο ίδιο βιβλίο να δώσει τέτοια παραδείγματα από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Χρησιμοποιεί γράμματα φαντάρων της Αυστροουγγαρίας από το μέτωπο και κάνει τις εξής παρατηρήσεις. Ότι ενώ στην αρχή τα γράμματα ήταν ενθουσιώδη για τον πόλεμο, από μια στιγμή και πέρα άρχισαν να γίνονται εχθρικά απέναντι στους καπιταλιστές και να εύχονται να γίνει γρήγορα ειρήνη. Ιδιαίτερα δε μετά τη Ρώσικη Επανάσταση του '17 οι περισσότεροι έλπιζαν ότι την ειρήνη θα την έφερνε η Ρωσία, ενώ πολλοί απ' αυτούς έλπιζαν όχι μόνο στην ειρήνη αλλά και στην επανάσταση.

"Το καινούριο βρίσκεται όχι μόνο στο πόσο υπάρχουν παράπονα (στα γράμματα)... αλλά στο γεγονός ότι άρχισε να διαφαίνεται η επαναστατική προσδοκία ριζικών αλλαγών σαν εναλλακτική λύση απέναντι στην παθητική αποδοχή του πεπρωμένου".

Πώς πολεμάμε τον εθνικισμό;

Οι εργάτες δεν είναι αυθόρμητα εθνικιστές. Η εργατική τάξη δεν έχει συμφέροντα που να τη συνδέουν με αυτή την ιδεολογία. Το αντίθετο. Εξακολουθεί και σήμερα να είναι αληθινή η ρήση του Μαρξ ότι οι προλετάριοι δεν έχουν πατρίδα. Ο εθνικισμός σε όλες του τις μορφές είναι δεμένος με την καπιταλιστική οργάνωση του κόσμου, ενώ η προοπτική της εργατικής τάξης είναι μια κοινωνία χωρίς σύνορα και πατρίδες. Αυτή είναι η αφετηρία για την αντιμετώπιση του εθνικισμού.

Πώς μπορεί να γίνει αληθινή η προτροπή του Μαρξ και του Ένγκελς "Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε"; Οι επαναστάτες χρειάζονται οπωσδήποτε την πίστη στην ενότητα της εργατικής τάξης, αλλά χρειάζονται και συγκεκριμένη πολιτική και τακτική για να χτίσουν αυτή την ενότητα. Εδώ η κληρονομιά του Λένιν και των Μπολσεβίκων είναι ανεκτίμητη. Είναι η ζωντανή εμπειρία του πώς κατάφεραν να μετατρέψουν την αλληλοσφαγή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε νικηφόρα εργατική επανάσταση. Η αντιμετώπιση του Λένιν είχε δύο σκέλη γιατί ξεχωρίζει τον εθνικισμό των ιμπεριαλιστικών χωρών από τον εθνικισμό των καταπιεσμένων.

Απέναντι στις εθνικιστικές εξορμήσεις που οδηγούν σε άδικους πολέμους για το μοίρασμα και ξαναμοίρασμα του πλανήτη και κάθε περιοχής σε σφαίρες επιρροής, η απάντηση της λενινιστικής παράδοσης είναι ο επαναστατικός ντεφαιτισμός, η πάλη για την ήττα των καπιταλιστών που οργανώνουν τέτοιες εξορμήσεις. Η φρίκη του πολέμου, οι ανείπωτες θυσίες, σπρώχνουν τους εργάτες προς αυτή την πάλη και το καθήκον των επαναστατών είναι να την οργανώσουν μέχρι του σημείου που οι εργάτες γυρίζουν τα όπλα ενάντια στους δικούς τους πολεμοκάπηλους, όπως οι εργάτες της Ρωσίας που γύρισαν από τα χαρακώματα για να ανατρέψουν τον Τσάρο.

Απέναντι στον εθνικισμό των μειονοτήτων, των μικρών εθνών που καταπιέζονται, οι Μπολσεβίκοι υποστήριξαν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση: οι Μαρξιστές δεν δέχονται την καταναγκαστική επιβολή "υπερεθνικών" λύσεων από τα πάνω. Αντίθετα, υποστηρίζουν μόνο την εθελοντική συνένωση των εργατών μέσα από το ξεπέρασμα της εθνικιστικής δυσπιστίας. Μια τέτοια εμπιστοσύνη μπορεί να κατακτηθεί μόνο όταν οι εργάτες του κράτους που καταπιέζει παλεύουν για τα δικαιώματα της εθνότητας που καταπιέζεται. Οι Ρώσοι εργάτες βοήθησαν τους εργάτες των εθνοτήτων που καταπίεζε ο Τσάρος να ξεπεράσουν τη δυσπιστία τους για κάθε τι το ρωσικό και να ενωθούν μαζί τους, ακριβώς γιατί διακήρυξαν το δικαίωμα κάθε καταπιεσμένης εθνότητας να ξεφύγει από τα δεσμά της Τσαρικής αυτοκρατορίας.

Σήμερα στα Βαλκάνια είναι απαραίτητη μια τέτοια διεθνιστική τακτική. Οι Σέρβοι και οι Κροάτες εργάτες δεν θα μπορέσουν να αδελφωθούν παρά μόνο αν αρχίσουν να παλεύουν ενάντια στους διωγμούς που οργανώνει ο Τούτζμαν σε βάρος της σέρβικης μειονότητας στην Κροατία και ο Μιλόσεβιτς σε βάρος των Κροατών και των Μουσουλμάνων της Βοσνίας. Στην Ελλάδα, κάθε φωνή μέσα στην εργατική τάξη που καταγγέλλει την "αντισκοπιανή" υστερία χτίζει δεσμούς εμπιστοσύνης με τους εργάτες όλων των Βαλκανίων.

Δεν υπάρχει άλλος δρόμος για να τερματιστεί η φρίκη των εθνικιστικών συγκρούσεων. Η "ειρήνη διά της ισχύος", η επιβολή του δικαίου του ισχυρότερου μπορεί μόνο να διαιωνίσει τα εθνικά μίση. Η εργατική επανάσταση, οπλισμένη με το Μαρξισμό, μπορεί να τα ξεριζώσει.