Στα χρόνια της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου ο Τρότσκι βρισκόταν επικεφαλής εκατομμυρίων ανθρώπων. Ήταν, μαζί με το Λένιν, ο ηγέτης του κόμματος, της κυβέρνησης και της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στα τέλη του 1927 ο Τρότσκι διαγράφηκε από το κόμμα, εξορίστηκε αρχικά στην Άλμα-Άτα, στα βάθη της ανατολικής ΕΣΣΔ και λίγο αργότερα απελάθηκε από τη χώρα. Από το 1927 μέχρι τη δολοφονία του το 1940, ο Τρότσκι ήταν απομονωμένος και ηγέτης ορισμένων ολιγάριθμων ομάδων υποστηριχτών του ανά τον κόσμο. Το μεσοδιάστημα, τα χρόνια ανάμεσα στο 1923 και το 1927, ήταν η περίοδος που μπήκε σε τροχιά σύγκρουσης με την ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία.
Ο Τρότσκι ήταν στο στοιχείο του στη διάρκεια της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου. Η φωνή του εξέφραζε με καθαρότητα τις ελπίδες των μαχόμενων επαναστατών εργατών. Από το 1927 και μετά, ελάχιστοι εργάτες τον άκουγαν.
Η πορεία του Στάλιν, του βασικού ανταγωνιστή του, ήταν η ακριβώς αντίστροφη. Ο Στάλιν έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο το 1917. Βαρετός ως συγγραφέας, φτωχός ως ομιλητής, χωρίς τη σπίθα της φαντασίας που απαιτούνταν για να ξεσηκώσει τις μάζες (τις οποίες έτσι κι αλλιώς δεν εμπιστευόταν), ο Στάλιν ζούσε μια σκιώδη ύπαρξη στην περίοδο των μεγάλων επαναστατικών γεγονότων. Όπως αναφέρει ο Α. Σουχάνοφ, ο οξυδερκής χρονικογράφος της επανάστασης: "Ο Στάλιν... με την όχι και τόσο σημαντική του δραστηριότητα στην Εκτελεστική Επιτροπή [των Σοβιέτ], μου προξενούσε -όχι μόνο σε μένα- την αίσθηση μιας γκρίζας θολής εικόνας που πότε-πότε φωτιζόταν και μετά έσβηνε χωρίς να αφήνει ίχνη. Πραγματικά, δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο να πει κανείς γι' αυτόν".
Ο Τζον Ριντ δεν έχει καταγράψει ούτε μια ομιλία ή πράξη του Στάλιν στο υπέροχο βιβλίο του Δέκα Μέρες που Συγκλόνισαν τον Κόσμο.
Πολλοί συγγραφείς έχουν αποδώσει την επικράτηση του Στάλιν απέναντι στον Τρότσκι στις ανώτερες οργανωτικές ικανότητες του πρώτου. Πρόκειται για γελοίο ισχυρισμό, αν αναλογιστούμε το γνωστό σε όλους ρόλο του Τρότσκι στην οργάνωση της Οκτωβριανής Επανάστασης και στη συγκρότηση και διοίκηση του Κόκκινου Στρατού με τα εκατομμύρια των μαχητών του.
Η εξήγηση για την άνοδο και την επικράτηση του Στάλιν πρέπει να αναζητηθεί στις αλλαγές στην αντικειμενική κατάσταση, συγκεκριμένα στην υποχώρηση της επανάστασης. Ο μαρξισμός αναγνωρίζει το σημαντικό ρόλο του ατόμου στην ιστορία. Όμως, ταυτόχρονα, ο μαρξισμός αντιμετωπίζει το κάθε συγκεκριμένο άτομο ως κρίκο σε μια αλυσίδα αντικειμενικών συνθηκών. Ο Μαρξ έχει δείξει, στη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, πως "η ταξική πάλη δημιούργησε τις περιστάσεις και τις συνθήκες οι οποίες επέτρεψαν σε μια κάτω του μετρίου, χυδαία προσωπικότητα να παίξει το ρόλο ενός ήρωα". Αλλού ο Μαρξ είχε γράψει: "Κάθε κοινωνική εποχή χρειάζεται τους μεγάλους άνδρες της και όταν δεν τους βρίσκει, τους εφευρίσκει...". Ο Στάλιν ταίριαζε απόλυτα στην εποχή της αντίδρασης. Αν δεν υπήρχε, κάποιος άλλος με παρόμοια χαρακτηριστικά θα είχε εμφανιστεί για να παίξει το ρόλο του.
Πάντοτε, μια περίοδος αντίδρασης ανακαλύπτει ένα σπουδαιοφανές διακοσμητικό πρόσωπο για να την εκπροσωπήσει. Αυτό συμβαίνει επειδή η αντίδραση στηρίζεται σε όλες τις παλιές συνήθειες σκέψης, την "υποτακτικότητα" και την έλλειψη αυτοπεποίθησης των εργατών, την υποταγή τους στη ρουτίνα, το φυσικό συντηρητισμό της κρατικής γραφειοκρατίας και άλλους παρόμοιους παράγοντες. Όμως, όπως έχει επισημάνει ο Τρότσκι σχετικά με το ρόλο του Λένιν τον Οκτώβρη, μια περίοδος προοδευτικών εξελίξεων και ειδικότερα μια επανάσταση δεν μπορεί απλά να περιμένει την ιστορία να εφεύρει τη μεγάλη της προσωπικότητα.
Ο γραφειοκρατικός εκφυλισμός της επανάστασης και η επικράτηση του Στάλιν είχαν τις ρίζες τους στην οικονομική και κοινωνική καθυστέρηση της Ρωσίας και την απομόνωσή της. Ο εμφύλιος πόλεμος είχε σαν αποτέλεσμα την εξάρθρωση του προλεταριάτου ως τάξη. Την ανασύνταξή του την έκανε ακόμα πιο δύσκολη η ήττα του διεθνούς προλεταριάτου - των Γερμανικών Επαναστάσεων του 1918 και του 1923, της Γενικής Απεργίας στη Βρετανία το 1926 και της Κινεζικής Επανάστασης το 1925-1927. Οι εργάτες ήταν καταβεβλημένοι και αποθαρρυμένοι. Αυτό ήταν το πλαίσιο για την επικράτηση της γραφειοκρατίας με επικεφαλής το Στάλιν.
Ήταν η εξάντληση που ώθησε τους εργάτες να αποδεχτούν το δόγμα του "σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα" που διατύπωσε ο Στάλιν. Αυτό το δόγμα ανταποκρινόταν στη λαχτάρα του λαού για σταθερότητα, ασφάλεια και ειρήνη. Η ίδια κούραση τους έκανε αδιάφορους απέναντι στη θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρότσκι, που έμοιαζε με κάλεσμα σε επικίνδυνες περιπέτειες.
Για να νικήσει ο Τρότσκι δεν αρκούσε η υποστήριξη μιας μειοψηφίας της εργατικής τάξης. Αυτό που χρειαζόταν ήταν η ενεργητική και συνειδητή ανάμιξη της πλειοψηφίας στην πάλη του. Αντίθετα, στο Στάλιν, αρκούσε η υποστήριξη μιας μειοψηφίας, όσο η πλειοψηφία παρέμενε παθητική και ενδοτική.
Η υποχώρηση των εργατών συνοδεύονταν από τον κίνδυνο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Στην περίοδο της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ), με το δυνάμωμα των κουλάκων και των ΝΕΠμεν, αυτή η απειλή ήταν κάθε άλλο παρά γέννημα της φαντασίας του Τρότσκι. Σε συνδυασμό με την κούραση των εργατών περιόριζε περαιτέρω τη δυνατότητά του για δράση. Ο φόβος τους μην τυχόν προκαλέσει τη διάσπαση του κόμματος ενισχύοντας κάτι που θα είχε ως αποτέλεσμα την ενθάρρυνση της αντεπανάστασης, ήταν πολύ υπαρκτός.
Ανάμεσα στο 1923 και το 1927 η μεγαλοφυΐα του Τρότσκι συνυπήρχε με μια αδυναμία. Η αχίλλειος πτέρνα του μπορεί να συνοψιστεί σε μια λέξη: συμφιλιωτισμός.
Η μεγαλοφυΐα του αποτυπώνεται στον πλούτο των κειμένων που έγραψε εκείνη την περίοδο. Αντέδρασε σε κάθε γεγονός, είτε στο εξωτερικό είτε διεθνώς. Επεδείκνυε μια εξαιρετικά βαθιά γνώση της στρατηγικής και της τακτικής. Από αυτή την περίοδο έχουμε κληρονομήσει ένα σώμα κειμένων τα οποία αποτελούν μια πλούσια πηγή εφαρμοσμένου μαρξισμού. Εκείνη την περίοδο επίσης, ο Τρότσκι έκανε την πρώτη σημαντική απόπειρα για μια ιστορικο-υλιστική ανάλυση του σταλινισμού. (Όλες οι μετέπειτα σοβαρές αναλύσεις έπαιρναν ως αφετηρία τους την ανάλυση του Τρότσκι, ακόμα κι αν παρέκκλιναν από τα συμπεράσματά της). Ταυτόχρονα όμως, την ίδια περίοδο, η καθαρή του ματιά, η οξυδέρκεια και η σιδερένια του θέληση συνυπήρχαν με τα ζιγκ-ζαγκ και τους συμβιβασμούς με τους συνεργάτες του στην Ενωμένη Αντιπολίτευση, τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ. Ο συμβιβασμός μ' αυτούς τους δύο σήμαινε επί της ουσίας και συμβιβασμό με την ηγετική ομάδα του κόμματος και του κράτους.
Αυτό το μείγμα αδιαλλαξίας και αυστηρής τήρησης των επαναστατικών αρχών από τη μια, με την αστάθεια και το "στρογγύλεμα" των ζητημάτων από την άλλη, θυμίζει την προηγούμενη περίοδο ανάμεσα στο 1903 και την ένταξή του στο μπολσεβίκικο κόμμα το 1917, όταν ο Τρότσκι συνδύαζε την έξοχη επαναστατική πολιτική και θεωρία - πάνω απ' όλα τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης - με το συμφιλιωτισμό απέναντι στους μενσεβίκους.
Οι προσπάθειες του Τρότσκι να έρθει σε συνεννόηση με τους μενσεβίκους πήγαζαν από την πεποίθησή του ότι όταν η αντικειμενική κατάσταση γινόταν επαναστατική, τότε οι μενσεβίκοι θα κινούνταν προς την επαναστατική πολιτική. Όπως έγραψε πολλά χρόνια αργότερα: "Ο συμφιλιωτισμός μου πήγαζε από ένα είδος σοσιαλ-επαναστατικού φαταλισμού".
Τώρα, το 1923-1927, ο συμφιλιωτισμός του Τρότσκι πήγαζε από την εκτίμηση ότι το Ρώσικο Κομμουνιστικό Κόμμα και η Κομμουνιστική Διεθνής δεν ήταν χαμένα για την επανάσταση, ότι εξακολουθούσαν να είναι τα εργαλεία της μελλοντικής προλεταριακής επανάστασης. Έγραφε για παράδειγμα:
Η αποδοχή της θέσης ότι το παρόν σοβιετικό κράτος είναι ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος, δεν σημαίνει μόνον ότι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο η αστική μπορεί να κατακτήσει την εξουσία είναι η ένοπλη εξέγερση, αλλά και ότι το προλεταριάτο της ΕΣΣΔ δεν έχει απεμπολήσει τη δυνατότητα να υποτάξει τη γραφειοκρατία στη θέλησή του, να αναγεννήσει το κόμμα ξανά και να αναζωογονήσει το καθεστώς της δικτατορίας - χωρίς την ανάγκη μιας νέας επανάστασης, αλλά με τις μεθόδους και με το δρόμο της μεταρρύθμισης.Ο Τρότσκι άλλαξε γνώμη και εγκατέλειψε τη θέση ότι το ρώσικο κόμμα και Κομιντέρν μπορούν να μεταρρυθμιστούν μόνο όταν εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα του 1933. Την 1η Οκτώβρη του 1933 έγραφε:
Θα ήταν αφελές, μετά τις εμπειρίες των τελευταίων χρόνων, να υποθέσουμε ότι η σταλινική γραφειοκρατία μπορεί να παραμερισθεί μέσα από ένα συνέδριο του κόμματος ή των σοβιέτ. Στην πραγματικότητα το τελευταίο συνέδριο του μπολσεβίκικου κόμματος έγινε στις αρχές του 1923, το Δωδέκατο Συνέδριο. Όλα τα επόμενα συνέδρια δεν ήταν περισσότερο από γραφειοκρατικές παρελάσεις. Σήμερα, ακόμα και αυτά τα συνέδρια έχουν μπει στην άκρη. Δεν έχει σημασία καμιά κανονική, "θεσμική" οδός απομάκρυνσης της γραφειοκρατικής κλίκας. Ο μόνος τρόπος για να αναγκαστεί η γραφειοκρατία να παραδώσει την εξουσία στα χέρια της προλεταριακής πρωτοπορίας είναι η βία.Αν ο μόνος δρόμος για την ανατροπή της σταλινικής γραφειοκρατίας ήταν η βία, τα πράγματα δεν ήταν διαφορετικά λίγα χρόνια πριν. Όταν ο Στάλιν έλεγε απευθυνόμενος στην Αντιπολίτευση ότι "αυτά τα στελέχη μπορούν να φύγουν μόνο με εμφύλιο πόλεμο" επισήμαινε ένα πραγματικό γεγονός.
Τρότσκι
1923-1927: Η πάλη ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία, Τόνι Κλιφ,
μετάφραση: Λέανδρος Μπόλαρης, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2010
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου