Το Άτομο και ο Σοσιαλισμός

Γκεβάρα και Γρανάδα στον Αμαζόνιο τον Ιούνιο του 1952 (Φώτο από τα Ημερολόγια Μοτοσικλέτας)

Τσε Γκεβάρα

Σοσιαλισμός και Άνθρωπος στην Κούβα

Γράφτηκε: Μάρτιος 1965

Πρωτοδημοσιεύτηκε: 12 Μαρτίου 1965, με τίτλο, ‘Από το Αλγέρι για τη Marcha. Η Κουβανική Επανάσταση Σήμερα.’

Πηγή: The Che Reader, Ocean Press, © 2005.

Αγαπητοί compañero ,

   Έστω και καθυστερημένα, κρατάω αυτές τις σημειώσεις  κατά τη διάρκεια της περιοδίας μου στην Αφρική ελπίζοντας έτσι να κρατήσω την υπόσχεσή μου. Και θα ήθελα να το κάνω ασχολούμενος με το θέμα που παραθέτεται στον παραπάνω τίτλο. Νομίζω ότι θα εδιαφέρει τους Ουρουγουανούς αναγνώστες.

   Ένα σύνηθες επιχείρημα που βγαίνει από τα στόματα των εκπροσώπων του καπιταλισμού, στον ιδεολογικό αγώνα ενάντια στο σοσιαλισμό, είναι πως ο σοσιαλισμός, ή η περίοδος οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην οποία έχουμε μπει, χαρακτηρίζεται απ’ την κατάργηση του ατόμου για χάρη του κράτους. Δε θα προσπαθήσω να αντικρούσω αυτό το επιχείρημα μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά μάλλον να αποκαταστήσω τα γεγονότα ως έχουν στην Κούβα και μετά να προσθέσω και σχόλια γενικής φύσης. Ας ξεκινήσω σκιαγραφώντας αδρά την ιστορία του επαναστατικού μας αγώνα πριν και αφότου πήραμε την εξουσία.

   Όπως είναι γνωστό, η ακριβής ημερομηνία του ξεκινήματος του επαναστατικού αγώνα- που θα τερματιζότανε το Γενάρη του 1959- ήταν 26 Ιουλίου 1953. Μια ομάδα της οποίας ηγούταν ο Φιντέλ Κάστρο επιτέθηκε στα φυλάκια της Μονκάδα στην Οριέντε Προβίνσε το πρωί εκείνης της μέρας. Η επίθεση ήταν αποτυχημένη. Η αποτυχία έγινε καταστροφή. Κι οι επιζώντες κατέληξαν στη φυλακή ξαναξεκινώντας τον επαναστατικό αγώνα μετά την απελευθέρωσή τους με αμνηστία. Σ’ αυτή τη διαδικασία, στην οποία υπήρχε μονάχα το σπέρμα του σοσιαλισμού το άτομα ήταν θεμελιώδης παράγοντας. Σ’ αυτό εμπιστευτήκαμε –άτομο, συγκεκριμένο, με όνομα κι επώνυμο- κι ο θρίαμβος ή η αποτυχία της αποστολής σ’ αυτό αναθέτονταν κι εξαρτιόταν από την ατομική ικανότητα για δράση. Μετά ήρθε το στάδιο του ανταρτοπόλεμου. Αναπτύχθηκε σε δύο διακριτά περιβάλλοντα: στην αδρανή κοιμισμένη μάζα που έπρεπε να κινητοποιηθεί και στην πρωτοπορία της, τους αντάρτες, τον κινητήρα της κινητοποίησης, τη γεννήτρια της επαναστατικής συνείδησης και του αγωνιστικού ενθουσιασμού. Αυτή η πρωτοπορία ήταν ο καταλυτικός παράγοντας που δημιούρησε τις απαραίτητες υποκειμενικές συνθήκες για τη νίκη.

   Εδώ πάλι, στο πλαίσιο της προλεταριοποίησης της σκέψης μας, αυτής της επανάστασης που έλαβε χώρα στις συνήθειές μας και στα μυαλά μας, το άτομο ήταν ο βασικός παράγοντας. Ο καθένας από τους μαχητές της Σιέρα Μαέστρα που έφτασε σε μια υψηλότερη θέση στις επαναστατικές δυνάμεις διαθέτει μια καταγραφή εξαιρετικών δράσεων στο ενεργητικό του ή της. Κερδίσανε τη θέση τους πάνω σ’ αυτή τη βάση.

Η Άφιξη του Τσε, Ενρίκε Μενέσες, 21 Οκτώβρη 1929

Το πρώτο ηρωικό στάδιο 

   
  Αυτή ήταν η πρώτη ηρωική περίοδος, και στην οποία οι μαχητές συναγωνίζονταν για τις πιο βαριές ευθύνες, για τους μεγαλύτερους κινδύνους, χωρίς καμιά άλλη ικανοποίηση από το να εκπληρώσουν αυτό το καθήκον. Στη δουλειά μας για την επαναστατική εκπαίδευση συχνά επιστρέφουμε σ’ αυτά τα διδάγματα. Στη στάση των αγωνιστών μας μπορούσε να πάρει κανείς μια ιδέα από τον άνδρα και τη γυναίκα του μέλλοντος.

   Σ’ άλλες περιπτώσεις στην ιστορία μας η πράξη της τέλειας αφοσίωσης στον επαναστατικό σκοπό επαναλήφθηκε. Κατά τη διάρκεια της [πυραυλικής] κρίσης του Οκτώβρη [1962] και στις μέρες του Τυφώνα Φλώρα [τον Οκτώβρη του 1963] είδαμε ασύγκριτες πράξεις γενναιότητας και αυτοθυσίας από ένα ολόκληρο λαό. Βρίσκοντας τη μέθοδο να διατηρήσουμε αυτή την ηρωική στάση στην καθημερινή ζωή είναι, από ιδεολογικής σκοπιάς, ένα από τα θεμελιώδη καθήκοντά μας.

   Το Γενάρη του 1959, η επαναστατική κυβέρνηση εγκαθιδρύθηκε με τη συμμετοχή διαφόρων μελών της προδοτικής αστικής τάξης. Η παρουσία του Επαναστατικού Στρατού ήταν το βασικό εργαλείο που παρείχε τα εχέγγυα της εξουσίας. Σοβαρές αντιφάσεις αναπτυχθήκαν αμέσως. Στην πρώτη περίπτωση, το Φλεβάρη του 1959, αυτές επιλύθηκαν όταν ο Φιντέλ Κάστρο ανέλαβε την ηγεσία της κυβέρνησης, παίρνοντας το πόστο του πρωθυπουργού. Αυτή η διαδικασία κατέληξε τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου στην παραίτηση κάτω από μεγάλες πιέσεις του Προέδρου Ουρούτια.

   Στην ιστορία της Κουβανικής Επανάστασης εμφανίζονταν τώρα ένας χαρακτήρας, καλά προσδιορισμένος ως προς τα γνωρίσματά του, που συστηματικά θα επανεμφανιζόταν: η μάζα. Αυτή η πολυπρόσωπη οντότητα δεν είναι, όπως υποστηρίζεται, ένα σύνολο στοιχείων του ίδιου τύπου (ελαττούμενο, επιπλέον, κατά τον όμοιο τύπο του απ’ το κυρίαρχο σύστημα) που δρα σαν ένα κοπάδι πρόβατα. Αληθεύει ότι ακολουθεί τους ηγέτες του, βασικά το Φιντέλ Κάστρο, χωρίς κανένα δισταγμό. Αλλά ο βαθμός στον όποιο κέρδισε αυτή την εμπιστοσύνη είναι ακριβώς αποτέλεσμα του ότι έχει διερμηνεύσει το πλήρες νόημα των ανθρώπινων επιθυμιών και προσδοκιών, και του ειλικρινούς αγώνα για την εκπλήρωση των υποσχέσεων που έδωσε.

Η συμμετοχή των μαζών

   Η μάζα συμμετείχε στην αγροτική μεταρρύθμιση

και στο δύσκολο έργο της διοίκησης των κρατικών επιχειρήσεων, περασέ μέσ’ από την ηρωική εμπειρία του Βάλτου των Χοίρων, σκληραγωγήθηκε μέσ’ από τις μάχες ενάντια σε διάφορες ομάδες ληστών εξοπλισμένων από τη CIA, πέρασε μέσ’ από μια από τις πιο σημαντικές αποφάσεις των σύγχρονων χρόνων κατά τη διάρκεια της [πυραυλικής] κρίσης του Οκτώβρη, και σήμερα εξακολουθεί να δουλεύει για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.

   Αν το δούμε μεταφυσικά, μπορεί να φανεί ότι αυτοί που μιλούν για υποταγή του ατόμου στο κράτος έχουν δίκιο. Η μάζα διεκπεραιώνει με απαράμιλλο ενθουσιασμό και πειθαρχία το έργο που ορίζει η κυβέρνηση, είτε στο πεδίο της οικονομίας, του πολιτισμού, της άμυνας, του αθλητισμού, κτλ. Η πρωτοβουλία γενικά προέρχεται απ’ το Φιντέλ, ή από την επαναστατική ηγεσία, και εξηγείται στον κόσμο, που την κάνει δική του. Σε κάποιες περιπτώσεις το κόμμα και η κυβέρνηση παίρνουν μια τοπική εμπειρία και τη γενικεύουν, ακολουθώντας την ίδια διαδικασία.

 

  Παρ’ όλα αυτά, το κράτος μερικές φορές κάνει και λάθη. Όταν γίνεται ένα λάθος, παρατηρεί κανείς μια ύφεση του συλλογικού ενθουσιασμού εξαιτίας του αποτελέσματος μιας ποσοτικής ελάττωσης κάθε στοιχείου που συγκροτεί τη μάζα. Η δουλειά παραλύει έως ότου ελαττωθεί σ’ ένα ασήμαντο επίπεδο. Είναι ώρα να διορθωθεί το λάθος. Αυτό συνέβη το Μάρτη του 1962, σαν αποτέλεσμα της σεκταριστικής  πολιτικής που επιβλήθηκε στο κόμμα από τον Άνιμπαλ Εσκαλάντε. Ξεκάθαρα αυτός ο μηχανισμός δεν είναι αρκετός για να εξασφαλίσει μια διαδοχή λογικών μέτρων. Μια πιο δομημένη σύνδεση με τη μάζα χρειάζεται, και πρέπει να τη βελτιώσουμε μέσα στα επόμενα χρόνια. Όμως όσον αφορά τις πρωτοβουλίες που προέρχονται από τα ανώτερα στρώματα της κυβέρνησης κάνουμε χρήση της πιο εύληπτης μεθόδου διερεύνησης των γενικών αντιδράσεων στα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε.

   Σ’ αυτό ο Φιντέλ είναι μάστορας. Ο δικός του μοναδικός τρόπος σύντηξης με το λαό μπορεί να εκτιμηθεί μόνο βλέποντας τον στην πράξη. Στις μεγάλες δημόσιες μαζικές συναθροίσεις μπορεί κανείς να παρατηρήσει κάτι σαν διάλογο μεταξύ δύο διαπασών που οι δονήσεις τους αλληλεπιδρούν, παράγοντας νέους ήχους. Ο Φιντέλ και η μάζα ξεκινούν να δονούνται μαζί σ’ ένα διάλογο αυξανόμενης έντασης μέχρι να φτάσουν στην κλιμάκωση σε μια ξαφνική έκβαση που στέφεται από την κραυγή του αγώνα και της νίκης μας. Αυτό που είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτό από κάποιον που δε ζει αυτή την εμπειρία της επανάστασης είναι αυτή η στενή διαλεκτική ενότητα ανάμεσα στο άτομο και τη μάζα, στην οποία και οι δύο αλληλοσχετίζονται και, ταυτόχρονα, στην οποία η μάζα, ως σύνολο ατόμων, αλληλεπιδρά με τους ηγέτες της.

   Μερικά φαινόμενα αυτού του είδους μπορούν να παρατηρηθούν και κάτω από τον καπιταλισμό, όταν οι πολιτικοί δείχνουν ικανοί να κινητοποιούν την κοινή γνώμη. Αλλά όταν αυτά δεν είναι γνήσια κοινωνικά κινήματα – αν ήταν, δε θα ήταν απόλυτα σωστό να τα αποκαλούμε καπιταλιστικά – ζουν μόνο τόσο όσο το άτομο που τα εμπνέει, ή μέχρι η σκληρότητα της καπιταλιστικής κοινωνίας να βάλει ένα τέλος στις αυταπάτες του λαού.

Οι αόρατοι νόμοι του καπιταλισμού 

   Στην καπιταλιστική κοινωνία τα άτομα ελέγχονται από έναν ανελέητο νόμο συνήθως πέρα από την κατανόησή τους. Το αλλοτριωμένο δείγμα ανθρώπου προσδένεται στην κοινωνία στο σύνολό της μ’ έναν αόρατο ομφάλιο λώρο: το νόμο της αξίας. Αυτός ο νόμος επιδρά σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του καθενός, σχηματοποιώντας την πορεία και τον προορισμό του. Οι νόμοι του καπιταλισμού, που είναι τυφλοί και αόρατοι στους κανονικούς ανθρώπους, επιδρούν πάνω στο άτομο χωρίς αυτή ή αυτός να έχουν επίγνωση αυτού. Βλέπει κανείς μόνο την απεραντοσύνη ενός απείρου φαινομενικά ορίζοντα μπροστά. Έτσι είναι που ζωγραφίζεται από τους προπαγανδιστές του καπιταλισμού που παριστάνουν ότι αντλούν διδάγματα από το παράδειγμα του Ροκφέλερ – είτε το αληθινό είτε όχι – σχετικά με τις πιθανότητες ατομικής επιτυχίας. Το μέγεθος της φτώχειας και των δεινών που απαιτείται για την ανάδειξη ενός Ροκφέλερ, και το μέγεθος της αθλιότητας που συνεπάγεται μια τέτοια συσσώρευση περιουσίας τόσο τεράστιας, μένουν έξω απ’ την εικόνα, και δεν είναι πάντα πιθανό για τις λαϊκές δυνάμεις να το ξεμπροστιάσουν αυτό. (Μια κουβέντα για το πώς οι εργάτες των ιμπεριαλιστικών χωρών σταδιακά χάνουν το πνεύμα του διεθνισμού της εργατικής τάξης λόγω ενός κάποιου βαθμού εμπλοκής στην εκμετάλλευση των εξαρτημένων χωρών, και για το πώς αυτό παράλληλα εξασθενεί τη μαχητικότητα των μαζών στις ιμπεριαλιστικές χώρες, θα ταίριαζε εδώ πέρα, αλλά αυτό το θέμα ξεφεύγει από το πλαίσιο αυτών των σημειώσεων.)

   Σε κάθε περίπτωση, ο δρόμος για την επιτυχία περιγράφεται γεμάτος κινδύνους – κινδύνους που, καθώς φαίνεται, ένα άτομο με τα κατάλληλα προτερήματα μπορεί να τους ξεπεράσει και να φτάσει το σκοπό του. Η επιβράβευση φαίνεται μακρινή κι ο δρόμος είναι μοναχικός. Συν τοις άλλοις, πρόκειται για ένα διαγωνισμό μεταξύ λύκων. Μπορεί κάποιος να βγει κερδισμένος μόνο με κόστος την αποτυχία των άλλων.

Το άτομο και ο σοσιαλισμός 

Πορεία για τα θύματα της έκρηξης στο La Courbe, 5 Μάρτη 1960

   Θα προσπαθήσω τώρα να περιγράψω το άτομο, τον ηθοποιό αυτού του παράξενου κινούμενου δράματος της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, σε μια διττή ύπαρξη ως μοναδικό ον και ως μέλος της κοινωνίας.

   Νομίζω ότι το σημείο απ’ όπου πρέπει να ξεκινήσουμε είναι η αναγνώριση της ατελούς ποιότητας του ατόμου, ότι συνιστά ένα ατελές προϊόν. Τα ίχνη του παρελθόντος φέρονται στο παρόν στη συνείδηση του καθενός κι ένας συνεχής μόχθος είναι αναιγκαίος για την εξάλειψή τους. Η διεργασία είναι αμφίπλευρη. Από τη μία, η κοινωνία δρα μέσω της άμέσης και έμμεσης εκπαίδευσης. Από την άλλη, το άτομο υποβάλεται σε μια συνειδητή διεργασία αυτό-εκπαίδευσης. Η νέα υπό μετασχηματισμό κοινωνία πρέπει να ανταγωνίζεται λυσσαλέα το παρελθόν. Αυτό το παρελθόν κάνει τον εαυτό του αισθητό όχι μονάχα στη συνείδηση κάποιου – στην οποία το υπόλοιπο μιας εκπαίδευσης συστηματικά προσανατολισμένης στην απομόνωση του ατόμου έχει ακόμα βαρύτητα – αλλά επίσης μέσα από τον ίδιο το χαρακτήρα αυτή της μεταβατικής περιόδου κατά την οποία οι εμπορευματικές σχέσεις εμμένουν ακόμη. Το εμπόρευμα είναι το οικονομικό κύτταρο της καπιταλιστικής κοινωνίας. Όσο αυτό υπάρχει τα αποτελέσματά του θα γίνονται αισθητά στην οργάνωση της παραγωγής και, κατά συνέπεια, στη συνείδηση.

   Ο Μαρξ σκιαγράφησε τη μεταβατική περίοδο σαν αποτέλεσμα του εκρηκτικού μετασχηματισμού του κατεστραμμένου από τις ίδιες του τις αντιφάσεις καπιταλιστικού συστήματος. Στην ιστορική πραγματικότητα όμως, έχουμε δει ότι κάποιες χώρες που ήσαν οι αδύναμοι κλάδοι του δέντρου του ιμπεριαλισμού έσπασαν πρώτες – ένα φαινόμενο που διέβλεψε ο Λένιν.

   Σ’ αυτές τις χώρες, ο καπιταλισμός είχε αναπτυχθεί αρκετά ώστε να κάνει τ’ αποτελέσματά του αισθητά στους ανθρώπους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αλλά δεν ήταν οι εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού που, έχοντας εξαντλήσει κάθε πιθανότητα, προκάλεσαν την έκρηξη του συστήματος. Ο αγώνας για την απελευθέρωση από τον ξένο δυνάστη, η δυστυχία που προκλήθηκε από εξωτερικές εκδηλώσεις όπως ο πόλεμος, που οι προνομιούχες τάξεις φορτώνουνε τις συνέπειές του στις πλάτες των εκμεταλλευόμενων, τα απελευθερωτικά κινήματα που συνέδραμαν στην ανατροπή των νεο-αποικιακών καθεστώτων – αυτοί είναι οι συνήθεις παράγοντες πρόκλησης τέτοιων εκρήξεων. Η συνειδητή δράση κάνει τα υπόλοιπα. Μια πλήρης εκπαίδευση για την κοινωνική εργασία δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί σ’ αυτές τις χώρες, και ο πλούτος απέχει ακόμα πολύ από το να είναι προσβάσιμος για τις μάζες διά της απλής διαδικασίας της απαλλοτρίωσης. Η υπανάπτυξη, από τη μία, και η συνήθης πτήση του κεφαλαίου, από την άλλη, καθιστούν τη γρήγορη μετάβαση χωρίς θυσίες αδύνατη. Μένει ακόμα μακρύς δρόμος να διανυθεί για την οικοδόμηση της οικονομικής βάσης, και ο πειρασμός είναι πολύ μεγάλος ν’ ακολουθήσεις την πεπατημένη του υλικού συμφέροντος σα μοχλό επιτάχυνσης της ανάπτυξης.

   Υπάρχει κίνδυνος να μη δούμε το δάσος αλλά τα δέντρα. Η πλάνη ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να επιτευχθεί με τη βοήθεια των άβολων εργαλείων που κληρονομήσαμε από τον καπιταλισμό (το εμπόρευμα ως οικονομικό κύτταρο, η κερδοφορία, το ατομικό υλικό συμφέρον σα μοχλός, κτλ.) μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδο. Όταν καταλήγεις εκεί, έχοντας διανύσει μεγάλη απόσταση, με πολλές διασταυρώσεις είναι πολύ δύσκολο να βγάλεις άκρη με το πού πήρες τη λάθος στροφή. Στο μεταξύ, η οικονομική βάση που έχει σχηματοποιηθεί έχει κάνει τη δουλειά της υπονομεύοντας της ανάπτυξη της συνείδησης. Για να οικοδομήσουμε το σοσιαλισμό είναι απαραίτητο, ταυτόχρονα με τις νέες υλικές βάσεις, να χτίσουμε το νέο άνδρα και γυναίκα.

http://www.marxists.org/archive/guevara/1965/03/man-socialism.htm